Muzika starih Grka budila je veće interesovanje modernih naučnika nego bilo koji drugi period istorije muzike i pre otkrivanja prvih melodijskih zapisa. Sačuvano je (oko) dvanaest grčkih melodija, a neke od njih samo fragmentarno. Glavni razlog velikog interesovanja za muziku antičkog sveta leži u nadmoćnoj ulozi antičke kulture u evropskom obrazovanju i vaspitanju. Pored čisto humanističkog interesovanja, postoji još nekoliko razloga osobite privlačnosti muzike stvarane u antici, na primer, činjenica da nigde nije stvorena potpuna teorija o melodiji.
Mnogobrojne rasprave o muzici u filozofskim (Platon, Aristotel…) i drugim pisanim izvorima (npr. Homer, Euripid), slikana i klesana svedočanstva, arheološka iskopavanja, svakako i dobro očuvan teorijski sistem, upotpunjuju današnja saznanja o društvenom, etičkom, estetskom, pedagoškom, političkom i zabavnom karakteru, koji su stari Grci pripisivali muzici. Treba imati u vidu da su pod pojmom mousika, podrazumevali ne samo muziku u današnjem smislu reči, već i poeziju i ples, jer je u njihovoj svesti sinkretički odnos te tri umetnosti predstavljao prirodnu sintezu, a pojam aner mousikos nije označavao samo čoveka koji se bavi isključivo muzikom i razume je, već svestrano obrazovanog čoveka.
Čuvena Platonova misao – da što je u državi bolja muzika, bolja će biti i država – osvetljava značaj koji su muzici pridavali stari Grci. „Opijanje” i lečenje muzikom deo je prastarih ostataka u duhovnom životu antičke Grčke. U klasičnom periodu grčke kulture, važilo je kao sigurno da, dvostruka moć muzike da umiri i uzbudi dušu, deluje na moralne osobine naroda. Pridajući joj magijsku moć, smatrali su da u zavisnosti od vrste, muzika može jačati ili slabiti karakter, proizvoditi dobro i zlo, red i anarhiju, mir i nespokojstvo. Platon je zahtevao od čuvara njegove idealne države da republiku zasnivaju na muzici. Ove ideje su već postojale u Kini i Egiptu, ali je grčki potez njihovo organizovanje u jedan pedagoški sistem. Za Platona je upražnjavanje muzike jednostavno bilo vaspitanje, paideia i trebalo je da bude obavezno – kako vokalno, tako i instrumentalno vaspitanje. Svaki građanin Arkadije morao je da uči muziku od rane mladosti do tridesete godine. Sa idejom da se izdvoji muzika koja će služiti u vaspitne svrhe, takozvane melodije štetnih tonaliteta bile su izbegavane, dok je davana prednost melodijama koje su smatrane naročito pogodnim za čeličenje karaktera. Aristotel u svojoj Politici navodi: „Neka omladina uči, dok ne bude u stanju da se raduje plemenitim melodijama i ritmovima, a ne samo onoj prostačkoj muzici, u kojoj nalazi zadovoljstvo svaki rob ili svako dete, a čak i poneke životinje.”
Slikane vaze, a naročito posuda iskopana u Červeteriju, koja se danas čuva u Berlinskom muzeju, daju predstavu o grčkoj nastavi muzike. Učitelj sedi na stolici, ispred njega je učenik koji posmatra muziciranje. Za vreme časa pevanja učenik stoji u stavu poštovanja, dok učitelj svira melodiju na dvostrukom aulosu. U prikazu nastave lire učenik sedi i svira zajedno s učiteljem. Pored pomenutih instrumenata (lire, dvostrukog aulosa – koji se razvio iz aulosa), kitara je takođe bila jedan od najčešće korišćenih instrumenata. Velika klasična kitara, koju pominje Euripid, razvila se iz forminksa sa sedam žica koji se mogu videti uglavnom na grnčariji rađenoj u tehnici crvenih silueta. Barbiton je bio omiljeni instrument među ženama, na kom je svirala i Sapfo.
Horska pesma, najupadljivija osobenost starogrčke muzike, raširila se iz Sparte na celu Grčku. Horovi su pratili javne svečanosti: procesije, žrtvene svečanosti, a horska pesma je prodrla čak i u privatni život (svadbeni horovi). Mnogo veću važnost nalazimo u činjenici da je horsko pevanje predstavljalo put do drame, koja je u 5. veku pre n.e. dovela do procvata grčke tragedije u kojoj je muzika bila veoma zastupljena. Rana tragedija bila je delo mousike – poezije, plesa i muzike. Prvo je solista (hipokrites) počeo da „tumači” prvobitno čisto horsko izvođenje koje je bilo osnov tragedije do Eshila. Eshil uvodi drugog glumca, a Sofokle trećeg. Velike promene u muzici tragedije dolaze sa Euripidom, tvorcem psihološke drame, kada hor postaje manje važan, a solisti izbijaju u prvi plan. Sinkretički karakter grčke tragedije – njeno ujedinjavanje tona, reči i glume doprinelo je nastajanju opere u Firenci na prelazu renesanse u barok, upravo iz pokušaja da se oživi starogrčka tragedija.
Kada su Rimljani zavladali Grčkom preuzeli su njenu muziku mešajući je naročito sa utičajima s Bliskog istoka.
Od tri tonska roda grčke muzike (dijatonski, hromatski i enharmonski), stari Grci su koristili verovatno samo enharmonski rod (u postojećim spisima ne nalazimo uput za upotrebu druga dva roda), sve do helenističkog doba, kada su, kako piše Plutarh „naši savremenici potpuno zanemarili najlepši tonski rod”. Činjenica da pominjanje enharmonskog tonskog roda priziva potencijalne melodije tog doba, uhu onih čitalaca koji u najmanju ruku poznaju teoriju muzike, osećam obavezu da napravim jedno sugestivno, opšte razumljivo poređenje: grčke melodije su bile orijentalne, a njihovi najbliži srodnici se, sve do danas, ne nalaze na Zapadu, nego na Srednjem i Dalekom istoku gde su takozvane pentatonske melodije (velikotercna i malotercna pentatonika) i danas deo prakse, dok u razvoju evropske muzike za njih nije bilo mesta.
piše: Ivana Matić
