piše: MoonQueen
Kada u savremenom svetu upotrebimo izraz „zlatno doba umetnosti”, nekoliko istorijskih perioda uglavnom će nam se prvi javiti u mislima – umetnost Atine 5. veka pre nove ere, umetnost elizabetanske Engleske, holandska umetnost 17. veka… Osim ovih svima dobro poznatih perioda prosperiteta umetničke prakse, nauke i humanističke misli, manje poznata „zlatna doba” pojavljivala su se na vremenskoj liniji različitih kulturnih sredina, a jedno takvo obeležilo je prvu polovinu 19. veka u Danskoj.
Istorija Danske ovog perioda bila je, nasuprot njenoj umetnosti, sve samo ne zlatna. Krajem 18. veka, 1794. i 1795. veliki požari u Kopenhagenu uništili su veliki deo kraljevske palate i starog gradskog jezgra, a na samom pragu 19. veka, 1801. godine britanska flota pobedila je dansku u velikoj pomorskoj bici koja će biti jedan od prvih sukoba ove dve zemlje. Nekoliko godina kasnije, 1807, Britanija je bombardovala dansku prestonicu, uništivši ono što su požari deceniju ranije poštedeli, te Danska, čije ljudstvo i resursi koji u kratkom vremenskom periodu ostaju desetkovani, 1813. godine proglašava bankrot. Naredne, 1814. godine gubi teritoriju Norveške kojom je vladala prethodnih četiri stotine godina. Osiromašena i teritorijalno znatno smanjena, kraljevina Danska bila je primorana da na ruševinama starog sistema i navika izgradi svoj novi identitet – intelektualno, idejno, duhovno, ali i bukvalno.
Požari i razaranja s početka veka izbrisali su staru strukturu grada, koja je pak morala biti obnovljena što pre i što raskošnije. Glavni grad kraljevine predstavljao je belo platno mladih inovativnih arhitekata koji su dobili idealnu priliku, i znatne količine novca, da Kopenhagen učine prestonicom dostojnom svoje istorije i pozicije. Bio je to trenutak kada se na vratima danske kulture pojavio neoklasicizam, umetnički pravac čije su se intelektualne i estetske ideje početkom veka proširile Evropom i Amerikom postavljajući temelje nacionalnom izrazu mnogih zemalja.
Najzaslužniji za uvođenje neoklasicizma u dansku sredinu bili su arhitekte Kristijan Frederik Hansen i Mikael Gotlib Bindesbul. Hansen, najglasniji i najuporniji zagovornik neoklasicističke arhitekture, već 1800. godine postaje glavni čovek obnove grada, zadužen za sve javne projekte tokom nekoliko narednih decenija. Gradska većnica, zgrada Suda, Bogorodičina crkva i trg oko nje neka su od najeminentnijih građevina koje potpisuje ovaj arhitekta. Hansen je bio zaslužan i za obnovu Kristijansborg palate u neoklasicističkom duhu, ali je ovo zdanje osamdesetih godina veka ponovo nastradalo u požaru koji je preživela samo kapela sa jonskim stubovima.
Drugi značajan danski arhitekta ovog perioda, Mikael Gotlib Bindesbul, susreo se sa neoklasicističkom arhitekturom tokom studija u Nemačkoj i Francuskoj. Zahvaljujući rodbinskim vezama sa bliskim saradnicima kralja Frederika VI, Bindesbul uspeva da probudi interesovanje kralja za osnivanje muzeja posvećenog liku i delu vajara Bertela Torvaldsena. Poveren mu je projekat izgradnje zgrade Torvaldsenovog muzeja koji je i danas smešten u Bindesbulovoj zgradi završenoj 1848. godine i inspirisanoj građevinama atinskog Akropolja.
Bertel Torvaldsen, umetnik koji je samo četiri godine nakon smrti dobio svoj muzej, smatra se najznačajnijim skulptorom danskog zlatnog perioda umetnosti. Krajem 18. veka Torvaldsen odlazi u Rim u kojem će boraviti neko vreme i u kojem će se utisak i doživljaj antike na originalnom lokalitetu trajno urezati u njegova dela. Verovatno najpoznatiji neoklasicistički vajar, Antonio Kanova, pohvalio je Torvaldsenovu skulpturu Jason sa zlatnim runom, a neki od poznatijih radova ovog danskog umetnika su velika statua Hrista u kopenhagenskoj katedrali, kao i čuveni Lav iz Lucerna, reljef kojim je Švajcarska odala počast svojim vojnicima masakriranim 1792. godine u Francuskoj revoluciji.
„Slikajte šta god želite!”
Kristofer Vilhelm Ekersberg
Kada je u pitanju dansko slikarstvo prve polovine 19. veka, među najznačajnijim imenima ističe se ime Kristofera Vilhelma Ekersberga, studenta francuskog majstora neoklasicizma, Žaka-Luja Davida, i budućeg profesora danske Akademije. Ekersberg je umnogome uticao na narednu generaciju umetnika kojima je predavao. Zajedno sa profesorom nekolicina studenata putovala je početkom veka u Italiju čija će arhitektura, život običnih ljudi, proslave i ulične fešte postati neki od stalnih motiva danskog slikarstva ovog perioda. Italijanske teme mogu se sresti u delima Kristena Kobkea, Konstantina Hansena (koji je 1837. godine naslikao Družinu danskih umetnika u Rimu) i Vilhelma Marstranda.
Jedna od ikoničnih slika danskog zlatnog perioda umetnosti je Ekersbergova Žena koja stoji ispred ogledala, nastala 1841. godine. Poza i način na koji je devojka predstavljena ukazuju na očiglednu vezu sa odaliskama i scenama iz kupatila francuskog umetnika Žana Ogista Dominika Engra, sa čijim je radom Ekersberg mogao da se upozna tokom studija u Parizu. Ipak, odaliska danskog slikara smeštena je u daleko jednostavniji, skandinavski pročišćen enterijer u kojem, osim zlatnih naušnica, nema dodatnih ukrasa, raskošnih materijala i aluzija na senzualnost čula dodira, kao što je to slučaj sa orijentalnim temama francuskog umetnika.
Monumentalne istorijske kompozicije, popularne u prethodnom periodu, početkom 19. veka u danskoj umetnosti počinju da smenjuju manje, intimnije teme i žanrovi koji su do tada smatrani manje vrednim – portret, žanr-scene i pejzaž. Za formiranje danskog nacionalnog izraza posebno je bio važan pejzaž, s obzirom na to da je ova vrsta slike skretala pažnju na konkretne toponime, realne prikaze danske zemlje, litica, sela, mora i njeno severno svetlo, drugačije od onog sa kojim su se studenti susretali na jugu Italije. Jedan od glavnih zagovornika okretanja studenata slikarstva lokalnom pejzažu bio je istoričar umetnosti Nils Lauric Hojen, profesor na Akademiji. Primeri ovakve prakse mogu se sresti u delima mnogih danskih umetnika zlatnog doba, kao što je slika Luisa Gurlita, Mons Klint iz 1843, na kojoj je prikazana litica krečnjačkih stena koje čine istočnu obalu danskog ostrva Mon u Baltičkom moru.
Druga velika tema Ekersbergovih učenika bile su žanr-scene na kojima su prikazivani enterijeri i život više srednje klase. Posebno česti bili su i prikazi umetnika ili studenata slikarstva u trenucima stvaranja, učenja, kopiranja po modelu ili druženja – u ateljeima, na Akademiji, u kafanama. Vilhelm Benc je ostavio mnoštvo ovakvih dela, prikazujući svoje kolege i sebe na časovima anatomije, tokom skiciranja modela, slikanja autoportreta, ali i tokom časova dokolice i opuštanja, poput onih na slici Žurka za pušače iz 1828. godine.
Procvat likovnih umetnosti u danskoj kulturi prve polovine veka odigrao se uporedo sa procvatom gotovo svih umetničkih i intelektualnih grana. Zlatni period obeležilo je stvaralaštvo verovatno najpoznatijeg danskog pisca svih vremena, Hansa Kristijana Andersena, zatim filozofa Serena Kjerkegora i fizičara i hemičara Hansa Kristijana Ersteda.
Osim neoklasicističkih, na dansku kulturu prve polovine veka uticale su i ideje romantizma koji je u skandinavsku sredinu stigao iz susedne Nemačke. Najzaslužniji za širenje romantičarskih ideja u Danskoj bio je filozof i pesnik Henrik Stefens koji je 1802. godine u Kopenhagenu održao devet predavanja kojima je uticao na mislioce Adama Elenšlagera i Nikolaja Grundtviga. U likovnoj umetnosti romantizam je bio zaslužan za okretanje nacionalnim temama, buđenju interesovanja za skandinavsku istoriju, mitologiju i folklor, pojavu nordijskih božanstva kao teme ravnopravne olimpskim bogovima i istraživanju autentičnog danskog umetničkog izraza.
Termin guldalderen – zlatno doba – prvi put je upotrebljen za označavanje ovog razdoblja danske kulture i umetnosti krajem 19. veka u spisima filozofa Valdemara Vedela. Dve godine smatraju se prekretnicom, tj. krajem zlatnog doba danske umetnosti: pojedini istraživači smatraju da treba računati 1850. godinu, kada dolazi do sukoba između Nemačke i Danske, poznatog kao Prvi šlezvički rat. Ipak, odjeci umetničkih ideja prve polovine veka pretrajali su i nekoliko godina nakon ovog rata, pa se krajem zlatne ere može smatrati i 1864, godina u kojoj Danska biva poražena od strane pruske vojske u Drugom šlezvičkom ratu.
Nastala između dva velika poraza, danska umetnost prve polovine 19. veka bila je odraz težnji i neophodnosti jednog naroda da se izbori za svoj nacionalni identitet, definiše ga i utemelji, uprkos političkoj nestabilnosti i velikim gubicima ljudstva i resursa. Burna vremena ponudila su umetnicima i intelektualcima mnoštvo ideja i tema za razmišljanje, a njihov odgovor bio je stvaranje jedinstvene kulture koja je, po prvi put od perioda srednjeg veka, bila suštinski nacionalna, duboko danska i, očigledno, zlatna.
februar, 2022.
