piše: Dušica Mladenović
Obično, kada govorimo o prvoj muzičkoj školi u Srbiji, prvo pomislimo, ili čujemo za školu „Mokranjac” u Beogradu. Međutim, postojali su brojni pokušaji osnivanja ustanove muzičkog obrazovanja – uspeli i neuspeli – koji su prethodili konačnom utemeljenju državnog muzičkog školstva u našoj zemlji. Da li ste znali da je ovaj proces – proces osnivanja državne muzičke škole u Srbiji – trajao gotovo čitav vek? Otprilike, od sredine 19. veka, pa sve do 1948. godine, kada Srpska muzička škola (danas – „Mokranjac”) dobija status državne ustanove. Ona je nastala 1899. godine, kao institucija privatnog tipa, kao i mnoge druge u to vreme, pa i kasnije. Mi ćemo se pozabaviti upravo tim, manje poznatim, ili nepoznatim muzičkim školama koje su, pored Srpske muzičke škole i Muzičke škole „Stanković” u Beogradu, kao dve vodeće, najveće i najuspešnije škole u međuratnom periodu, bitno uticale, ne samo na ustoličenje muzičkog obrazovanja, nego uopšte – na razvoj umetničke, vokalne i instrumentalne muzike na našem području. Dakle, proces formiranja nacionalnog muzičkog, umetničkog pravca morao je biti poduprt i institucijom muzičkog obrazovanja, o čemu je govorio i Mokranjac (kao i mnogi drugi srpski kompozitori), a čega su bili svesni i, danas gotovo nepoznati, osnivači muzičkih škola u Srbiji međuratnog perioda.
Muzičke škole u Srbiji su otvarane od strane vojnih institucija, pevačkih društava, opšteobrazovnih ustanova, ali i na ličnu inicijativu pojedinaca. Iako privatnog tipa, mogle su biti podržane od strane opštine, banovine ili sreza, ali su to bili retki slučajevi. Država nije imala volje da potpomaže sve kulturne i prosvetne projekte, iscrpljena višestrukim ratnim stanjima i problemima koji su se u datom trenutku činili važnijim. Stoga su finansijska sredstva bila kapitalni problem za sve osnivače muzičkih prosvetnih ustanova u našoj zemlji, budući da su u većini slučajeva zatvarane – upravo zbog navedenog nedostatka sredstava. Ipak, činjenica da su radile jako kratko ne umanjuje njihov značaj u borbi za uspostavljanje državnh institucija muzičkog obrazovanja u našoj zemlji.
U Arhivu Jugoslavije nalaze se materijali o mnoštvu privatnih muzičkih škola koje nisu imale mogućnost da rade duže, ali je njihovo postojanje dokaz kolika je bila potreba i želja srpskog stanovništva za muzičkim obrazovanjem i stručnim bavljenjem ovom sferom umetnosti. Sa druge strane – one su pokazatelj u kojoj je meri profesija muzičara uzimana „zdravo za gotovo” i smatrana nepotrebnom.
No, da se vratimo Arhivu Jugoslavije. U Fondu Ministarstva prosvete Kraljevine Jugoslavije postoje fascikle koje nose nazive različitih gradova u Srbiji, poput Subotice, Sombora, Zaječara, Kragujevca, Niša i drugih. Svaki od ovih gradova imao je jednu ili više muzičkih škola u međuratnom periodu o kojima do sada nije bilo reči u muzičkoj literaturi. Prema vrsti – većina škola bila je standardnog tipa današnje niže muzičke škole – učilo se sviranje na violini, klaviru i pevanje, u zavisnosti od uslova za rad i dostupnosti instrumenata. Ipak, bilo je tu i modela nastavnih planova koji ukazuju na složeniji, u današnjem smislu te reči, srednjoškolski tip muzičkog obrazovanja. Nažalost, za većinu njih nemamo saznanje da li je tako isplanirana nastava zaista i praktikovana.
Kao posebni slučajevi u pogledu nastavnog plana izdvajaju se Orguljska škola Rudolfa Nidermajera u Zemunu, jedinstvena ovog tipa u arhivskoj građi; „Dimitrije Mita Topalović” u Pančevu, „Josif Marinković” u Vršcu i Niža muzička škola u Nišu – po srednjoškolskom tipu nastavnog plana. Tu je i novosadska škola koja postoji i danas – „Isidor Bajić”, jedina koja je imala i Narodni konzervatorijum i orkestar, uz srednjoškolski plan. Posebni su i primeri škola Lidije Branković Suhotine iz Beograda i Nine Hrosticke iz Zemuna, za koje se pre može reći da su vodile privatne kurseve sviranja na klaviru, nego zvanične institucije. Ono što je zajedničko svim školama, osim Muzičke škole „Bajić” koja funkcioniše i danas, jeste jako kratak radni vek.
Materijala o školama je mnogo, pa ipak, u mnogo čemu „priče” o ovim ustanovama ostaju nepotpune, zbog nedostatka određenih vrsta dokumenata koji bi posvedočili o njihovom konkretnom delovanju. Takav jedan primer je škola u Smederevu, u čijem arhivu pronalazimo samo spisak zaposlenih na početku rada. Sa druge strane, znamo da je škola u Subotici imala koncerte, zahvaljujući izveštajima koji su sačuvani, kao i škola u Novom Sadu koja sadrži obilje koncertnih programskih knjižica.
Ipak, nekoliko stvari jeste zajedničko svim navedenim privatnim školama, bez obzira na tip materijala koji posedujemo. Svaka ustanova je imala problem održivosti upravo zbog nedostatka finansijske potpore države (koja je samo u pojedinim slučajevima bila prisutna) i svaka je funkcionisala (iako kratko) zahvaljujući požrtvovanju i zalaganju pojedinaca. Dokaz o saradnji muzičara radi održanja rada muzičke škole u Novom Sadu pokazuje sledeći primer.
Pored problema održivosti, postojao je i problem nestručnog kadra u sferi muzike, o čemu svedoči i primer izaslanika Ministarstva prosvete koji je na ispitu zahtevao od učenika solo pevanja da pevaju narodne pesme koje nisu bile propisane ispitnim programom.
Ono što pak krasi sliku nastavnih planova koje pronalazimo (Pančevo, Vršac, Kragujevac), jeste ideja jugoslovenstva i težnja za negovanjem srpske narodne pesme kod učenika muzičkih škola. Dakle, težilo se formiranju nacionalnog stila, kroz institucije muzike različitih vrsta, pa i u okviru privatnih muzičkih škola.
Celokupan materijal i svedočanstva koja se nalaze u Arhivu Jugoslavije vezano za ovu temu ne mogu se predstaviti kroz jedan članak. Ipak, važno je istaći da se situacija postepeno poboljšavala do 1948. godine, korak po korak. Svaka od pobrojanih ustanova imala je svoj udeo u konačnom utemeljenju državnog muzičkog školstva u Srbiji. Svaki doprinos se važi i stoga je značajno rekonstruisati istoriju i istražiti naše arhive – da trud njihovih organizatora ne bi pao u zaborav. Zahvaljujući njima, danas imamo umetničku muzičku scenu i mogućnost muzičkog obrazovanja u našoj zemlji.
februar, 2022.
