Pre industrijske revolucije, dve mehaničke naprave smatrane su najkompleksnijim ljudskim kreacijama. To su bili sat i orgulje. Koncept iza funkcionalnog rada orgulja je ljudima bio poznat još oko 250. godine pre nove ere, kada je Kestibije Aleksandrijski, otac pneumatike, izumeo vodene orgulje. Ovaj rani vid orgulja koristio je vodeni pritisak koji je gurao vazduh u cevi. Ovakve orgulje korišćene su u vreme antičke Grčke i kasnije na teritoriji Rimskog carstva. Primarnu ulogu u doba antike ovaj instrument je imao u igrama i na trkama. U vreme Vizantije, mehom se postizalo strujanje vazduha u cevima. Tada orgulje ulaze na dvor. Odatle će ući u hrišćansku liturgiju u kojoj će nekoliko vekova imati značajno mesto. Od tada pa do danas ovaj instrument doživeo je brojne promene i varijacije, a najviše eksperimenata na ovom instrumentu vršeno je od 14. do 16. veka, kada su orgulje uživale posebnu popularnost.
Orgulje su aerofoni instrument, a zvuk proizvode strujanjem vazduha kroz jednotonske cevi. Kroz istoriju ove cevi su bile izrađivane u različitim oblicima i od različitih materijala koji su davali drugačija svojstva tona. Cevi iste boje i jačine tona grupišu se u registar, a broj cevi u jednom registru korespondira sa brojem dirki na manualu (uglavnom pet oktava). Orgulje mogu da sadrže i više manuala uključujući i pedale za noge koje proizvode najdublje tonove. Registri se nalaze oko manuala, a njihovim uključivanjem i kombinovanjem dobijaju se različite boje zvuka. Vazduh koji je potreban da bi se dobio zvuk kod orgulja dolazi iz jednog ili više mehova koji pumpaju i drže vazduh pod pritiskom. Danas se ovaj pritisak postiže elektromotorima, a nekada su za to bili zaduženi ljudi, koji su se nazivali kalkanti.
Postoje brojne varijacije kod orgulja, kako u veličini tako i u tipu. U veličini se kreću od manjih orgulja koje imaju jedan kratak manual, pa sve do instrumenata sa preko deset hiljada cevi. Ovi veći instrumenti, sa mnogo širim tonskim rasponom, prvenstveno su se nalazili u crkvama, a odgovornim za njihovo uvođenje u crkvu se smatra Papa Vitalijan. On je u 7. veku uneo ovaj instrument u crkvu zbog njegovih tonskih mogućnosti da svira niže od vokalnog registra, da ga prati ili da svira više od njega. Tokom renesanse i baroka izgled orgulja bio je podjednako bitan koliko i njihov zvuk. Proizvođači su počeli da različitim oblicima cevi, inkorporiraju zvukove raznih instrumenata u orgulje, na taj način obogaćujući tonsku paletu. Graditelji su u ovom vremenu posvećivali posebnu pažnju estetici, praveći pritom od orgulja prava umetnička remek-dela.
Brojni kompozitori stvarali su dela za orgulje. Među najpoznatijima je bio Bah, čiji doprinos u ovom domenu ostaje neprikosnoven. Kompozitori poput Mendelsona, Holsta, Štrausa, Lista i Dvoržaka takođe su koristili orgulje u svojim kompozicijama zbog njihovog prodornog i snažnog zvuka. Mocart je, upravo zbog toga, orgulje nazivao kraljem instrumenata. Najveće funkcionalne orgulje na svetu nalaze se u Filadelfiji u robnoj kući Macy’s (nekada se robna kuća zvala Wanamaker’s pa otuda i orgulje nose isto ime). Ove orgulje imaju 28.604 cevi, koje su grupisane u 463 registra i raspoređene na sedam spratova. Pored rekordno velikih orgulja građene su i kućne, pa čak i prenosive orgulje, najrazličitijih tipova, sa različitim mehanizmima.
Početkom 20. veka Lorens Hamond izumeo je jeftiniju alternativu orgulja, za koju nisu bile potrebne cevi i vazdušni pritisak – čuveni električni Hammond organ. Zahvaljujući pojavi elektronike, porodica orgulja se dodatno proširila. Ovi instrumenti mogu se smatrati pretečom današnjih klavijatura. Hammond je i dan danas ostao jedan od najvećih proizvođača električnih orgulja. Poslednja velika revolucija u svetu orgulja došla je sa pojavom integrisanog električnog kola i tranzistora, koji su omogućili kompjutersku modifikaciju zvuka. To je dovelo do daleko većeg broja tonova koji su mogli da se koriste a veličina instrumenta svedena je na veličinu manuala. Od tada pa do danas ovi instrumenti su korišćeni u skorom svim vrstama muzike, a svi oni duguju svoje poreklo orguljama.
piše: Marko Kolarović
