piše: Sanja Vasić
Marsej ili Marselj? Azurna obala? Ili ipak Provansa? Ili pak taj drugi, treći veliki grad u Francuskoj koji nije Pariz?
Smešten na obali Mediterana, ravnopravni predstavnik Azurne obale, ali daleko od glamura zvučnosti Nice ili Kana, Marselj se nalazi na prostoru plavog tranzita između Evrope i Afrike; u ispreplitanoj mreži uzbudljivih istorijskih narativa i savremenih dinamika.
Marselj prestavlja drugi grad u Francuskoj, a treći zajedno sa okolnim naseljima (Posle Liona i Pariza), kao i središte departmana Ušće Rone (fr.Bouches-du-Rhône, u bukvalnom prevodu „Usta Rone”), u regionu Provansa-Alpi-Azurna obala. Samo ovi nazivi indikativni su – geografski položaj i šarenolikost okolnog pejzaža uticali su umnogome na odlike koje grad ima danas. Druga okolnost koja je uslovila specifičan duh Marselja jeste njegova luka – najznačajnija u Francuskoj, kao i jedna od najvećih luka u Evropi. Značaj originalne luke je kroz istoriju rastao, a vrhunac je, naravno, dostigla u vreme francuskog kolonijalnog carstva (različita razdoblja i oblici koji okvirno obuhvataju period od 17. veka, pa sve do 1960. godine) gde je postala ključna veza Francuske sa njenim kolonijama u Severnoj Africi (većinski Alžir, Tunis i Maroko). U međuvremenu, u 19. veku, komercijalna luka je prebačena severnoistočno u Luku Žolijet (fr. Port de la Joliette), dok Stara Luka (fr. Le Vieux Port) danas predstavlja jedan od turističkih simbola grada, okružena utvrđenjima, velikim brojem restorana, barova, šetališta i uglavnom privatnih brodova. Upravo kombinacija ove dve karakteristike, geografski položaj i vitalna uloga luke, učinili su Marselj prepoznatljivnom multikulturalnom tačkom Evrope. U pitanju je grad čije stanovništvo danas predstavlja amalgam najrazličitijih kulturoloških i etničkih uticaja, velikog broja stanovnika afričkog i arapskog porekla (Marselj predstavlja najveću bazu islamskog stanovništva u Francuskoj), tako i Italijana, Španaca, Grka, Azijaca, kao i brojnih drugih naroda koji su se istorijski u talasima, u odnosu na političke nemire svojih zemalja, na jedan ili na drugi način, iskrcavali na dokove ovog grada…
Marselj je grad u kojem sam se intuitivno osećala kao da se nalazim van Evrope – stojeći pored prepoznatljivih koralnih zidova muzeja MUCEM (fr. Musée des Civilisations de l’Europe et de la Méditerranée, izgrađen povodom proslave Marselja kao Evropske prestonice kulture 2013. godine), uz obalu vode, zapitala sam se koliko je brodova ikada doplovilo na ovu tačku na mapi i kakvim su pričama bili ispunjeni.
Prvi put sam ga posetila u martu 2018. godine u okviru ekskurzije sa master smerom koji sam u to vreme studirala u Švajcarskoj. Brzim vozom iz Ženeve, za nešto manje od četiri sata, pristigli smo na glavnu stanicu San Šarl (fr. Gare Saint-Charles) pod kojom se grad razliva preko glavnog bulevara Kanabijer dalje prema Staroj Luci. Međutim, ono što prvo zapada za oko kada se izađe kroz glavna vrata stanice jeste plavetnilo okolnih brda i planina – među kojima se izdvaja brdašce sa obrisom crkve. U pitanju je Bazilika Bogorodice (fr. Notre-Dame de la Garde), jednog od simbola grada, prepoznatljiva i po zvoniku ukrašenim sa preko jedanaest metara visokom i pozlaćenom statuom Bogorodice.
Od stanice, dalje je put vodio niz dugačke bele stepenica nizbrdo i metroom do apartmana koji se nalazio u jednoj od ulica blizu Trga Kastelane (Place Castellane – poznati deo grada, ulica, metro stanica i trg čije središte čini kružni tok sa fontanom prepoznatljivom po visokom stubu nalik obelisku, okružena sa dva reda palmi).
Svi naredni dani su u isprepletanom ritmu vodili sa jednog kraja grada na drugi – kroz užurbane strme ulice rustičnog Panijera (fr. Le Panier) prepunjene uličnim grafitima, načičkanim galerijama, i ukrašene lampionima i barovima po ćoškovima; preko oguljenih hodnika Friše (fr. La Friche de la Belle de Mai, „friche” – u bukvalnom prevodu „pustara”, značajan kulturni kompleks grada osnovan u prostoru bivše fabrike tobaka), pa do prolaska kroz stazice japanskog vrta u botaničkoj bašti Boreli (fr. Parc Borély) u trku do Korbizjeovog Blistavog grada (fr. Cité Radieuse – prva i najznačajnija zgrada urbanog kompleksa Unité d’habitations), da stignemo da uhvatimo zalazak sunca iznad mora. Do tog trenutka sam već bila istrošila sve filmove, ali mi je trenutak ostao zabeležen u sećanju kao jedan od najlepših, ali u isto vreme i najapsurdnijih – scena gde oko dvadesetoro ljudi stoji skučeno na uzanoj (jer, to je Korbizje) terasi i u potpunoj tišini minutima posmatra sunce kako se lagano spušta i zalazi iza površine vode.
Međutim, na mene je lično ostavilo najsnažniji utisak putovanje van grada prema istoku nekoliko dana kasnije – u nacionalni park i 20 km dug niz uvala poznatih pod nazivom Kalank (fr. Massif des Calanques, „calanque” je izraz koji se koristi za specifična udubljenja u stenama duž Mediteranske obale koje su napravile reke, a koje su kasnije popunila mora). Za dvadesetak minuta od Stare Luke, gradskim autobusom stiže se do kraja slepog puta u slatkom ribarskom kraju God (fr. La Gaude). Dalje, put vodi kozjim stazicama kroz mermerno bela stenovita brda razbacana svuda okolo, spuštajući se dole do niza uvala od tirkiza (sa led-ledenom vodom!).
Pored lepote sirovog pejzaža, ono što me je u potpunosti fasciniralo vezano za ovaj kraj jeste drastična promena atmosfere – mir i tišina – gotovo fatamorganski kontrast u odnosu na zvučnost i gužvu centra koji je svega pola sata pre ostavljen iza.
Lep je i sam put autobusom iz grada, s obzirom na to da se putuje gotovo sve vreme prateći obalu mora. Na ovoj ruti, izdvojila bih spomenik koji sam munjevito zapazila iz autobusa, zbog njegovog specifičnog oblika i položaju na litici iznad površine mora. Smešten na tzv. Vencu Kenedi (fr. Corniche Kennedy), spomenik ima simboličan karakter i mesto u gradu i poznat je i kao Kapija istoka (fr. La Porte d’Orient – Monument Aux Morts Des Orients). Spomenik je izgrađen 1927. godine u čast vojnicima svih vera i pripadnosti koji su stradali na Istočnom, odnosno Solunskom frontu, kao i u Severnoj Africi u toku Prvog svetskog rata, boreći se na strani francuske vojske.
Iako je u skorašnjoj istoriji stekao reputaciju problematičnog grada sa povećanim stepenom kriminala, od prvog dana boravka u Marselju imala sam utisak da sam usisana u jedinstvenu atmosferu sinergije koja odiše tolerancijom, više nego teškom aurom etničke tenzije koju sam imala prilike da osetim tokom boravka u Parizu ili na nekim drugim mestima u Evropi. Jedna stvar koja mi je gotovo odmah zapala za oko šetajući centrom uzduž i popreko jeste da različiti delovi grada gotovo uopšte ne odstupaju, i da ovde izrazi poput „ekskluzivni krajevi” malo znače. Urbani geografi ističu da odgovor leži upravo u geografskom položaju grada – zbog toga što je okružen nepristupačnim planinama sa tri, a morem sa četvrte strane, gotovo je nemoguće da se Marselj širi koncentrično, u duhu većine metropola. Tako, za razliku od Pariza, gde su etnička područja razdvojena i masovno koncentrisana u periferiji grada, u Marselju su različiti ljudi kroz vreme prosto navikli da žive u bukvalnom, fizičkom, proksimitetu i međusobnoj povezanosti, što je uticalo na stvaranje osećaja jedinstvenog zajedničkog identiteta. Tako da nisu bile samo faktičke liste brojnih muzeja i kulturnih centara koje treba posetiti to što me je toliko privuklo vezano za ovaj grad, već skup eklektičnih spojeva, kontrasta i detalja. Zbog činjenice da se na svakom ćošku može čuti muzika, da se na ulici može sresti dosta mladića koji, u duhu poznatog francuskog repera JUL-a, nose frizure sa šatiranom plavom kosom, da Marselj zaista opravdava svoj status centra hip-hop kulture u Francuskoj, da bogati i siromašni krajevi koegzistiraju jedni pored drugih…imala sam utisak da se nalazim u gradu koji se malo izmakao kontroli, i u kojem su stanari stvorili jedinstveni nelinearni ritam, tajni kod za sporazumevanje i uzajamno uvažavanje, koji, uprkos svemu, funkcioniše.
Ipak, Marselj nije grad za svakoga (ukoliko ijedan grad to može biti). Nekima će delovati kao previše haotično, previše sirovo, i nesigurno mesto, pogotovo ako nisu imali toliko prethodnog iskustva sa specifičnošću i intenzitetom postkolonijalnih mesta. Iako se ni ovi atributi ne mogu isključivo poreći, Marselj je i mnogo više od svojih stereotipa – grad jedinstvene atmosfere, multikulturalizma u pravom smislu te reči, i beskrajnih iznenađenja i neistraženih kutaka koji me inspirišu da jedva čekam da ga posetim opet!
oktobar, 2020.
