piše: MoonQueen
Januar je mesec koji nas svojom zimskom atmosferom inspiriše da makar u mislima otputujemo na sever Evrope, a ovog januara vodimo vas u zemlju čijom se umetnošću do sada nismo bavili u okviru ove rubrike – Litvaniju. Novu godinu započećemo delima litvanskog umetnika i kompozitora Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa čije je stvaralaštvo obeležilo početak 20. a time i sam kraj dugog 19. veka (podsetimo se, koncept dugog 19. veka obuhvata period između 1789. i 1914. godine).
Mikalojus Konstantinas Čiurlionis bio je muzičko čudo od deteta. Sa svega pet godina razvio je apsolutni sluh i veoma rano je počeo da svira klavir, a po potrebi je menjao i svog oca na mestu orguljaša u lokalnoj crkvi. Njegova umetnička karijera otpočela je studijama klavira i kompozicije na Konzervatorijumu u Varšavi, a 1902. godine upisuje i Umetničku školu u istom gradu. Iako je ostavio oko 400 kompozicija i oko 300 slika, Čiurlionis je danas daleko poznatiji po svojim likovnim dostignućima. Ipak, da je muzika bila važan deo njegovog života govori i to što je većinu svojih dela imenovao terminima preuzetim iz sveta muzike, a mnoge cikluse slika komponovao je i razlagao na način na koji bi to uradio sa muzičkim delom. Ovakva povezanost muzike i slikarstva, kao i odabir tema i njihovo interpretiranje, čine Čiurlionisovo stvaralaštvo najbližim umetnosti simbolizma.
Posebnu pažnju ovog umetnika privukle su litvanske legende i narodne bajke. Kao i mnogi umetnici tokom 19. veka, i Čiurlionis je svojim delima iskazao potrebu za ilustrovanjem narodne baštine i duha svog podneblja očuvanog u starim verovanjima i mitološkim junacima. Smatrao je da litvansku nacionalnu kulturu treba zasnovati upravo na folkloru jer on čini suštinu i srce te zemlje koja je u periodu njegovog stvaranja tragala za nacionalnim izrazom iako se još uvek nalazila pod ruskom vlašću.
Godine 1907.nastaje triptih Prinčev put u kojem slikar prikazuje mladića, princa, koji od oca kralja dobija zadatak i blagoslov i priprema se na put brodom. Na drugoj slici ciklusa prinčev brod susreće zmaja kojeg je potrebno pobediti da bi se na trećoj slici stiglo do odredišta i nagrade – zamka koji čeka na novog, trona dostojnog, vladara. Sve ove dogodovštine zapravo su prikazane u oblacima koji zauzimaju najveći deo platna. Iste godine nastao je još jedan triptih imenovan jednostavno Bajke koji govori o grupi ljudi koji se penju na planinu u potrazi za srećom, verujući da ih na vrhu čeka princeza koja će im ispuniti sve želje.
Za ove slike vezana je i anegdota – kada su 1908. godine javno izložene, organizatori izložbe su primetili da se pred njima posebno dugo zadržao jedan farmer. Pomislivši da ne razume slike, prišli su mu i počeli da ih objašnjavaju, ali ih je on zaustavio i rekao im da mu je sve jasno – u pitanju je bajka koju je dobro poznavao i koja se u njegovoj porodici generacijama prenosi s kolena na koleno. Ovaj komentar posebno je obradovao Čiurlionisa, čiji je cilj i bio da njegove slike budu razumljive svima, bez obzira na poreklo i društveni status.
Folklorni motivi inspirisali su i slike Bajka o zamku koja ponovo prikazuje put heroja, ovog puta uz planinu do zamka na vrhu ili Bajka o kraljevima na kojoj su prikazana dva kralja koja u začaranoj šumi pronalaze sjajnu orbitu – esenciju života i umetnosti, koja je, po mišljenju autora, simbolisala litvansko selo – njegovu zemlju, prirodu i provinciju.
Priroda je druga velika tema stvaralaštva ovog umetnika. Među njegovim najranijim delima, koja se mogu tumačiti kao simbolistički pejzaži, nalazi se slika Spokoj iz 1904. godine. Na ovoj slici umetnik je prikazao neobično mirnu površinu vode nad kojom se u daljini uzdiže jedno tamno ostrvo obasjano dvama izvorima svetlosti čije nam poreklo nije jasno objašnjeno. Ovako spokojna, neprirodno smirena vodena površina prenosi poruku da je mir u prirodi varljiv i da je često samo opomena za opasnost i buru koja se sprema. Uzevši u obzir da je ovakvo tumačenje vodene površine, kao prividnog spokoja uznemirene duše, u umetnosti simbolizma bilo korišćeno i nekoliko decenija pre nastanka slike Spokoj, moguće je da je i Čiurlionis koristi ne bi li njom iskazao sopstvena duševna stanja, pogotovu depresivne epizode od kojih je u ovom periodu života patio.
Iste godine on je stvorio i ciklus slika nazvan 24 časa, od kojih je prva, Jutro, izgubljena, a preostale su Dan, Veče i Noć. Ovim slikama umetnik daje antropomorfnu viziju Prirode, te nas kroz ciklus vode velike ruke koje komuniciraju sa oblacima i stvaraju vezu između neba i zemlje. Zanimljiva je i slika Šuma iz 1907. godine na kojoj su krošnje drveća naslikane šematizovano i tako da podsećaju na plemiće sa krunama okupljene pod okriljem noći zbog nekog važnog zadataka ili donošenja odluke. Motiv šume veoma je važan u litvanskom folkloru, pa tako u nacionalnim bajkama ovog naroda drveće često oživljava i progovara, savetuje i pomaže junake, baš kao na Čiurlionisovoj slici.
Treća značajna tema koja se ističe prilikom sagledavanja Čiurlionisovog dela jesu kosmos i nebeska tela. Tokom 1905. i 1906. godine nastala je serija slika nazvana Stvaranje sveta, koja o ovoj temi govori na do tada neuobičajen način. Čiurlionisovo Stvaranje sveta broji trinaest slika, što je samo po sebi netipičan broj kada se uzme u obzir da ova tema ima dugu tradiciju prikazivanja u evropskoj umetnosti i da se u najvećem broju slučejva oslanja na biblijsku priču o šest, tj. sedam dana kojima bi odgovaralo šest ili sedam odvojenih predstava.
No litvanski umetnik ne ilustruje ni jednu konkretnu priču ili mit, već nastanak sveta prikazuje kao kosmičku pojavu, slučajnost nastalu tokom kretanja nebeskih tela. Zaista, na slici IV pojavljuje se ljudski lik u čijem bismo profilu mogli nazreti ideju o nekoj vrsti boga, a naredne slike donose nagoveštaj vegetacije, ali ciklus je daleko od jasnog uputstva koji se deo poznatog sveta kog dana rađa. Zapravo, prvih nekoliko slika ciklusa neobično podsećaju na fotografije kosmičkih prostora koje su nam u neposrednoj istoriji postale dostupne zahvaljujući najsavremenijim satelitima kroz čije objektive posmatramo nebesa. Kako je jedan umetnik bez posebnog astronomskog znanja i opreme uspeo da oslika udaljene i nedokučive prostore nebesa pre više od stotinu godina nije nam sasvim jasno, ali umetnost je često imala običaj da preduhitri nauku, a ove slike su jedan od primera takve prakse.
Godine 1906. Čiurlionis je naslikao još jedan veliki ciklus inspirisan zvezdama. U pitanju je Zodijak koji broji dvanaest slika od kojih svaka nosi naziv Sunce prolazi kroz znak… (Ovna, Bika, Blizanaca, Raka i drugih…) Svaki od znakova zodijaka prikazan je simboličnom figurom i pejzažem dok se na nebu nalaze zvezde koje formiraju zvanične oznake znakova. Čiurlionis je u svojim slikama, ali i spisima oznake zodijačkih znakova ponekad koristio umesto imena meseci.
Osim sazvežđima i nebeskim telima, Mikalojus Konstantinas Čiurlionis bio je fasciniran i svetom kodova, šifri i simbola. Zajedno sa braćom napravio je šifrovani alfabet kojim su se koristili u ličnoj prepisci. Njihov tajni jezik bio je zasnovan na poljskom, jeziku kojim se Mikalojus najviše služio, a nekolicinu ovih znakova moguće je videti na pojedinim platnima. Na primer, na slici Rex II reč REX napisana je na sredini slike iako nama ispisani simboli na prvi pogled ništa ne govore. Ipak, slovo R liči na konkavno ćirilično N, E je prikazano u vidu tri paralelene crte, dok je X slično ćiriličnom slovu Đ.
Na kraju, jedna od najvažnijih tema ovog umetnika svakako je i muzika. Muzka je bila druga Čiurlionisova strast i poslužila mu je kao inspiracija za mnoge slike i cikluse poput Sunčeve sonate, Morske sonate, Zmijske sonate, Fuge… I pojedinačne slike u okviru ciklusa najčešće su nazivane Alegro, Andante i Finale, a na slici Šuštanje šume umetnik je prikazao stabla koja nalikuju žicama harfe i vetar koji poput ruke svira po/kroz njih. Ova slika bila je jedan od prvih Čiurlionisovih pokušaja da slikom prikaže zvuk.
Ukupno stvaralaštvo litvanskog umetnika Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa veoma je bogato i raznovrsno. Obilje motiva i simbola kojima se slikar služio ne bi li na platna preneo svoje ideje i vizije zahtevaju ozbiljnije i temeljne analize. Mi smo vam prikazali jedan mali deo njegove likovne umetnosti i nadamo se da smo vas zainteresovali za život i delo ovog autora. Ukoliko vas put bude odveo na sever, u njegovu rodnu Litvaniju, muzej Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa nalazi se u gradu Kaunas, te ne propustite da ga posetite.
januar, 2024.
