piše: Sanja Vasić
Oktavija Batler, afroamerička spisateljica naučne fantastike iz osamdesetih godina prošlog veka, jednom prilikom je izjavila da je „opasno pretpostaviti da zapravo možemo videti budućnost ukoliko gledamo isključivo tehnološki napredak koji smo ostvarili u prošlosti”, da se budućnost ne može voditi parolom „samo još više istog, samo naprednijeg.” I dok u danima ispred nas, optimistična predviđanja o zelenijoj i blistavijoj budućnosti gube svoj sjaj i relevantnost, možemo da se osvrnemo i zapitamo koliko zaista poznajemo svet u kojem živimo danas?
Šta je savremeno doba naprednih tehnologija i kasnog kapitalizma donelo u živote ljudi širom planete, kako svakodnevno oblikuju naše poglede i stavove, ali i našu kulturu i umetničku produkciju, kao neodvojive segmente globalne infrastrukture kojoj pripadamo? Kako se transformiše uloga umetnika u ovim procesima danas, a posebno arhitekte, kao profesije čiji se okviri i suština nisu menjali vekovima unazad, i koja se u elitističkim krugovima uvažava još od doba Bruneleskija, kao uzvišeni spoj umetnosti i nauke?
Lijam Jang (Liam Young), transdisciplinarni australijski arhitekta, teoretičar, istraživač, filmski režiser, i pripovedač (storyteller), imao je par interesantnih stvari da kaže na ovu temu.
Kao osnivač više projekata poput londonske urbanističke „think tank” organizacije Tomorrow’s Thoughts Today, jedan od osnivača nomadskog istraživačkog studija The Unknown Fields Division, kao i direktor prestižnog Master smera pod nazivom Master umetnosti – Fikcija i Zabava (Master of Arts in Fiction and Entertainment) na Institutu za arhitekturu Južne Karoline (Sci-Arc) u Los Anđelesu, Lijam Jang je svoju prvobitnu profesiju arhitekte odavno zamenio različitim istraživačkim projektima i fiktivnim filmovima dokumentarnog karaktera, koji ukratko ispituju tanke granice između fikcije i futurizma, dizajna i naracije, kritike sadašnjosti i spekulacija o mogućim budućnostima.
NOVI PEJZAŽI I ARHITEKTURA KAO PRIČA
Nakon intervjua koji je u jesen 2014. godine dao za britanski časopis Tank, a koji je izazvao dosta dinamičnih i oprečnih reakcija na platformi časopisa, kao i u globalnim intelektualnim krugovima, ostao je najčešće ironično asociran kao „arhitekta koji ne veruje u arhitekte”.
U intervjuu provokativnog naslova – Mislim da su arhitektonske sposobnosti potpuno bačene na izgradnju zgrada, Lijam Jang ne nudi nužno kritiku same profesije, nego poziva na kritički pristup savremenih arhitekata sopstvenoj praksi. Ono što Lijam Jang nastoji već godinama nazad kroz svoj rad, jeste da ukaže i oslika poziciju arhitekture, smeštene u širu sliku, u dugačak i neraskidivi lanac, u kompleksnu mrežu projekata urbanizacije, investicija i sticanja profita, koji sada već drastično i dramatično menjaju izglede naših pejzaža, vizuelno, ali isto tako i strukturalno, društveno i kulturološki (pomislimo samo na prizor Dubaija, ili grad Songdo u Južnoj Koreji).
U tim kontekstima, ali upravo i nasuprot njima, Lijam Jang definiše arhitekturu kao „asamblaž i dizajn priča u prostoru”, i to je parola sa kojom pristupa nesvakidašnje svakom projektu, i razlog zbog kojeg naziva sebe kako spekulativnim arhitektom, tako i prostornim pripovedačem. Za Lijama Janga, arhitektura je profesija usko vezana za pojam prostora i mesta na kojima nastaje. Međutim, on tvrdi da se srž arhitekture menja, kako se pod uticajem naprednih tehnologija menjaju pejzaži naših gradova, infrastruktura previše velikih da bi se videle i sagledale odjednom. Kao što se tehnološki unapređuju načini gradnje, i svi segmenti arhitekture koji se tiču onog naučnog aspekta profesije, tako se ove promene odražavaju i zahtevaju nove pristupe i u kreativnim i umetničkom segmentima. Ukoliko pođemo od stava da je arhitektura priča, a zgrade materijalni artefakti tih priča iz prošlosti i sadašnjosti, Lijam Jang tvrdi da uloga arhitekata u savremenom svetu nije umanjena, nego da je fundamentalna za stvaranje novih priča, krucijalna uloga u preokretanju kreacija gradova u imaginaciju stvaranja i gradnje novih budućnosti.
TAMO GDE GRAD NE MOŽE DA VIDI
Način na koji Lijam Jang arhitekturu i urbanizam pretvara u priče najviše se ogleda kroz njegovo učešće na brojnim svetskim univerzitetima, često opisana i kao performativna predavanja (lecture performance), koja iz mog ličnog iskustva, prestavljaju jedan od najoriginalnijih aspekata njegovog rada. Predavanja uglavnom uključuju projekciju fragmenata iz filmova smeštenih u blisku budućnost, koje prati naracija Lijama Janga, koji poput savremenog arheologa dešifruje slajdove, koliko poetičnim toliko i blago zastrašujućim tonom, ostavljajući dramatičnu atmosferu u prostoriji koja njegovom radu daje punu dimenziju.
U predavanjima naziva: Grad svuda: Priče iz post-antropocena (City Everywhere: Stories from the Post-Anthropocene), Lijam polazi od scena iz njegovog narativnog fiktivnog filma Tamo gde grad ne može da vidi (Where the City Can’t See), koji prestavlja i prvi film u istoriji snimljen u potpunosti pomoću laserskih skenera, iste tehnologije koja se koristi u autonomnim vozilima. Prateći fragmente ovih blago jezivih scena taksija bez vozača kako se vozi po industrijskoj zoni Detroita, Lijam nas poziva da uskočimo sa njim i krenemo u vožnju, od napuštenog grada duhova, do udaljenih i zabačenih džepova sveta. Pripovedajući o scenariju u čijem je centru kontinualni grad bez granica i nacija, ne više opisan samo jednom tačkom na mapi, već tehnologijama koje bacaju senku i prekrivaju celu planetu, njegov rad čini da granice između vremena, sadašnjih i budućih, deluju gotovo izbrisane ili makar beskrajno elastične…
Jukstapozicijom scena sa svetlima modernih gradova, pa do zabačenih i zapostavljenih periferija gde se vrše eksploatacije dobara i ekonomičnog ljudskog rada, kako bi se naš tehnološki i civilizacijski napredak učinio mogućim, Lijamov rad obuhvata i oslikava brojne kontraste, kontradiktornosti i licemerja savremenog doba. U tom kontekstu često citirajući izjavu poznatog američkog pisca naučne fantastike Vilijama Gibsona: „Budućnost je stigla, samo nije ravnomerno raspoređena”, Lijam na ovaj način podstiče na kritičko razmišljanje i spekulaciju koja će za svakog posmatrača biti jedinstvena, u odnosu na njegovo poreklo i poziciju.
LITIJUMSKI SNOVI
Takvog su tipa gotovo svi dokumentarni filmovi nomadskog studija Unknown Fields Division, koji otkrivaju zabačene i neistražene delove sveta u potrazi za alternativnim naracijama i mračnim stranama tehnološkog futurizma. U jednom od najambicioznijih projekata ovog studija: Litijumski snovi, na osnovu istraživačkih putovanja ovog kolektiva u Južnu Ameriku leta 2015. godine, izdvaja se dokumentarni film: Napajamo našu budućnost majčinim mlekom iz vulkana (We Power Our Future With the Breastmilk of Volcanoes).
Uvodna scena obuhvata širok kadar na horizont, ravnu belu površinu beskrajnog prostranstva kako se širi pred posmatračem. U pitanju je pogled na najveće slano jezero na svetu, lokalno poznato kao Salar de Uyuni, smešteno na preko tri hiljade metara nadmorske visine, u srcu Bolivije. Poznato i kao najveće prirodno ogledalo na svetu, zbog efekta koji nastaje zahvaljujući debelom sloju soli koji se sakuplja na površini jezera u određenom delu godine reflektujući nebo kilometrima i kilometrima daleko, u pitanju je prirodni fenomen koji prestavlja primamljivu turistički atrakciju uzbudljive lokacije. Ali ispod tog pejzaža leži tajna, a to je činjenica da ovo prostranstvo krije 70 posto svetskih prirodnih zaliha litijuma, ključnog sastojka naših baterija, pametnih ekrana koji svetle u dubini naših džepova, i baš svakog novog električnog automobila.
Dokumentarni film prati priču o jezeru, o srebrnim rekama litijuma koje se slivaju sa planina, kao o mestu čije je poreklo objašnjeno divnom mitološkom pričom dnevnih Inka, prema kojima je jezero stvoreno od majčinog mleka vulkana koji plače, pa da savremene realnosti ekstrapolacije prirodnih slojeva litijuma iz njenih utroba. Počevši od uvodne scene koja prikazuje gotovo potpuno apstraktni pogled na sirovu lepotu ovog pejzaža, dok se u pozadini može čuti zvuk muškog glasa kako lagano postaje sve glasniji, uz povremene prekide aplauza i ovacija. Uskoro je jasno da je u pitanju audio-snimak čuvene prezentacije kompanije Tesla u kojoj bilionerski gigant i CEO kompanije Elon Mask prezentuje i najavljuje novi seriju Tesla Energy – seriju gigantskih baterija za kućnu upotrebu, koja zajedno sa solarnim krovovima, ostvaruje električne vizije o novoj, ekološki svesnijoj i vedrijoj budućnosti….Ovaj film ima za cilj da prikaže alternativni pogled na savremenu realnost, ali i da oslika proces laganog nestajanja i isparavanja nekih starih priča koje su se negovale dugo kroz istoriju i formirale srž jednog mesta.
I dok nam se ovih dana čini da gubimo kontrolu nad svetom i našim životima, kada se bliska budućnost čini neizvesnom, a ideje o spekulisanju i brigama o dalekoj još nezamislivijim, možda je upravo vreme za preispitivanje o tome što je do sada učinjeno, kakva je budućnost koju smo do sada gradili, svako na svoj način, svi stanari planete koju delimo.
Ali postoji nešto što uprkos dobrim namerama i vizijama Lijam Jang nije obuhvatio kroz svoja razmišljanja, a vodi upravo do uvodne parole ovog teksta – ne treba zamišljati budućnost samo na osnovu onoga što je u sadašnjem trenutku, nešto što znamo ili makar mislimo da znamo.
I kao kraj ovog teksta ostaviću ponovo te reči, kao mesto za nadu da je moguće zamisliti budućnost u kojoj se zgrade ne grade iz korporacijskih interesa i profita, uništavajući prirodu i stara kulturna nasleđa, već iz zelje da se neguju, sačuvaju i vrednuju stare priče prošlih vekova, kao i da se stvore neke nove, malo pozitivnije priče, sa više glavnih junaka.
maj, 2020.
