piše: Nikola Nejčev
Koliko srpskih kompozitora možete da navedete? Pretpostavljam da bi većina odmah pomenula Mokranjca – rodonačelnika srpske umetničke muzike. Ali, da li se spisak tu završava? Ako razgovarate s nekim ko je pohađao osnovnu muzičku školu, verovatno ćete čuti još nekoliko imena: Stanković, Bajić, Vučković, Slavenski, Marinković… Ako pričate s nekim ko je završio i srednju muzičku školu, dodaće se Konjović, Hristić, Vasilije Mokranjac. A ukoliko naiđete na nekoga ko se akademski bavi muzikom, otkrićete još nekolicinu imena koja su ostavila trag u srpskoj muzičkoj istoriji.
Da li znanje o kompozitorima treba da bude rezervisano samo za muzičare? Jedini logičan odgovor je – ne. Pitanje pamćenja i zaborava istorijskih ličnosti prisutno je svuda: dok se pojedini umetnici neprestano otkrivaju i afirmišu kao nezaobilazni delovi kulturnog identiteta jednog naroda (ili sveta), drugi ostaju u senci, potisnuti, marginalizovani ili potpuno zaboravljeni. Ova pojava naročito je izražena u srpskoj muzičkoj kulturi, gde su mnogi kompozitori, uprkos značajnim delima, nestali iz koncertnih dvorana, muzičkih škola i svesti publike.
Kako je moguće da kompozitori u zemlji koja ima tradiciju umetničke muzike od nepuna dva veka već bivaju zaboravljeni? Ko je kriv? Da li sami kompozitori koji nisu umeli da se afirmišu, da li institucije koje posle smrti kompozitora nisu nastavile očuvanje njegovog opusa, ili možda izvođači, publika.
U ovom tekstu pokušaćemo da odgonetnemo makar približan odgovor na ova pitanja, ali ću pre svega iskoristiti priliku da skrenem pažnju na nekolicinu zaboravljenih kompozitora. Ni ovde, naravno, neće biti navedeni svi, a svaki od njih zaslužio je i poseban tekst o svom životu, poetici i stvaralačkom dobu.
Milenko Paunović (1889–1924)
Dela Milenka Paunovića predstavljala su ozbiljan iskorak u srpskoj umetničkoj muzici, ali su ostala u senci zbog prerane smrti i nedostatka institucionalne podrške. Rođen 1889. godine, školovao se u Novom Sadu, Pragu i Lajpcigu, gde je studirao kompoziciju kod Maksa Regera i pratio predavanja Huga Rimana. Po povratku u Srbiju, radio je kao horovođa, profesor i vojni kapelnik, učestvujući u kulturnom životu čak i tokom Solunskog fronta. Odlikovan je Ordenom Svetog Save IV reda, Ordenom Rumunske krune i Albanskom spomenicom. Preminuo je iznenada u 35. godini, ostavivši brojna nedovršena dela.
Paunovićeva muzička poetika spaja poznoromantičarski nemački izraz s modernističkim tendencijama, uz uticaje Vagnera i Ničeove filozofije. Njegove muzičke drame, Divina tragoedia (1912) i Čengić-aga (1923), bile su prve u srpskoj istoriji muzike – oslanjale su se na vagnerovske dijaloge, lajt-motive i bogatu orkestraciju, dok je u Divina tragoedia provokativno interpretirao i hrišćanske motive.
Njegova dela retko su izvođena i nikada sistematski publikovana. Prva simfonija premijerno je izvedena 1924, ali nije ušla u standardni repertoar, dok druga nikada nije završena. Ograničeni infrastrukturni uslovi za izvođenje njegovih velikih orkestarskih dela, uz izostanak podrške institucija, doprineli su zaboravu ovog srpskog kompozitora. Tek 2009. godine objavljena je Prva jugoslovenska simfonija, čime je načinjen prvi korak ka njegovoj revalorizaciji.
Paunovićev rani odlazak dodatno je doprineo njegovoj marginalizaciji. Njegov opus nije uspeo za njegov kratak životni vek da ostavi jak pečat u kulturnom sećanju tadašnje jugoslovenske javnosti, a stil koji je negovao bio je previše moderan za njegovu generaciju, a opet zastareo za sledeću na našem podneblju.
Petar Krstić (1877–1957)
Njegovo delovanje obuhvatalo je komponovanje, dirigovanje, pedagoški rad i organizaciju muzičkog života, a njegovo ime povezano je sa nekim od ključnih muzičkih institucija tog vremena. Krstić je bio kapelmajstor Narodnog pozorišta u Beogradu (1903–1912), profesor u Prvoj beogradskoj gimnaziji i dirigent više amaterskih horova. Nakon Prvog svetskog rata, njegova aktivnost usmerena je ka poboljšanju statusa muzičara i institucionalnom razvoju muzičkog života. Bio je jedan od osnivača i dugogodišnji predsednik Udruženja muzičara Kraljevine SHS/Jugoslavije, kroz koje se borio za unapređenje muzičkog obrazovanja, prava autora i regulisanje umetničke i radio-produkcije.
Njegov angažman u Muzičkoj školi Stanković i Ministarstvu prosvete Kraljevine Jugoslavije bio je ključan za standardizaciju muzičkog obrazovanja u međuratnom periodu. U Ministarstvu prosvete delovao je kao muzički referent (1928–1930), muzički supervizor (1930–1938) i direktor umetničkog odseka (1938). Takođe je bio glavni muzički savetnik na Radio Beogradu (1929–1937). Krstić je komponovao muziku za oko šesnaest dramskih komada izvođenih u Narodnom pozorištu. Njegovo najpoznatije scensko delo je muzika za dramu Koštana (1918), koja je izvedena u Hrvatskom narodnom kazalištu u Osijeku i ostala deo repertoara i u narednim decenijama.
Pored scenske muzike, gde obavezno treba spomenuti i operu Zulumćar (1927), Krstić se bavio i crkvenom muzikom, pri čemu se izdvaja njegova Liturgija Svetog Jovana Zlatoustog (1902), koja je objavljena u Moskvi. Krstić je bio i muzički pisac, autor nekoliko radova o srpskoj muzici i urednik prvih zakonskih regulativa o autorskim pravima u muzici. Njegovi napori da institucionalizuje muzički život u Jugoslaviji često su ga stavljali u sukob sa savremenicima, ali su dugoročno imali pozitivan efekat na profesionalizaciju muzičke scene.
Petar Krstić ostavio je dubok trag u srpskoj muzici, ne samo kao kompozitor, već i kao organizator i reformator muzičkog života. Ipak, njegova dela danas se retko izvode, delom zbog toga što je njegov rad bio više usmeren na institucionalni razvoj nego na stvaranje široko izvođenog repertoara. Njegova scenska i crkvena muzika, kao i napori usmereni ka unapređenju muzičkog obrazovanja i prava muzičara, ostaju njegovo najvažnije, ali ipak, zaboravljeno nasleđe.
Petar Stojanović (1877–1957)
Bio je srpski kompozitor, violinista i pedagog, značajna ličnost muzičkog života centralne Evrope i Srbije u prvoj polovini 20. veka. Njegova karijera obuhvatala je različite muzičke žanrove – od opereta i opera do simfonijskih poema i koncerata. Rođen u Budimpešti, Stojanović je diplomirao violinu na budimpeštanskom konzervatorijumu 1896. godine, a zatim nastavio studije u Beču, gde je završio violinu, opštu kompoziciju i dramsku kompoziciju. Tokom boravka u Beču, stiče izuzetnu popularnost kao violinista i biva nagrađivan i kao kompozitor koncerata za violinu.
Među najvažnijim delima Petra Stojanovića posebno mesto zauzimaju koncerti za violinu i orkestar, simfonijske poeme, operete i scenska muzika. Njegovo stvaralaštvo oslanjalo se na poznoromantičarske i postromantičarske tendencije, sa kasnijim uplivima ekspresionizma uz prepoznatljiv uticaj nemačke i bečke kompozitorske škole, ali u poznom opusu je istovremeno uključivalo i elemente srpske tradicionalne muzike.
Osim koncertnog opusa, koji u poslednjim godinama kreće da se ponovo promišlja i izvodi, značajan deo njegovog stvaralaštva čine simfonijske poeme, od kojih se ističe njegov omaž Smetaninoj Vltavi: Sava – Reka ujedinjenih Jugoslovena (1934), napisana u Beogradu, i predstavlja jedno od njegovih najambicioznijih orkestarskih ostvarenja. Premijerno ju je izvela Beogradska filharmonija 1935. godine, pod dirigentskom palicom samog kompozitora, a delo je nagrađeno priznanjem Društva prijatelja umetnosti „Cvijeta Zuzorić”.
Pored orkestarske muzike, Stojanović je bio poznat i po operetama, koje su u to vreme bile izuzetno popularne u bečkim muzičkim krugovima. Njegova opereta Ljubav na tavanu (1917), izvođena u Hrvatskom narodnom kazalištu u Osijeku 1918. godine, predstavljala je scensku formu blisku tadašnjem operetskom repertoaru Beča. Još značajnije ostvarenje, Vojvoda od Rajhštata (1921), napisano je u saradnji sa libretistom Viktorom Leonom, poznatim po radu na Lehárovoj Veseloj udovici. Ova veza sa velikim bečkim operetskim stvaralaštvom potvrđuje Stojanovićev ugled kompozitora evropskog renomea.
Iako je bio međunarodno priznati violinista i kompozitor, Stojanovićeva dela su tokom 20. veka postala zapostavljena. Njegova pozicija unutar muzičkog kanona bila je problematična, jer nije u potpunosti odgovarala nacionalnom kanonu zasnovanom na folklornim elementima, jer folklorne elemente nije koristio u izobilju, ali se istovremeno njegova poetika nije uklapala ni u tadašnje avangardne tokove.
Ko je odgovoran za zaborav?
Odgovor nije lak, niti jednostavan. Zaborav ovih kompozitora nije posledica slučajnosti, već rezultat nesistematske kulturne politike, promena muzičkih pravaca i nedostatka institucionalne podrške. Njihova dela nisu izgubljena, ali su ostala zapostavljena – nisu snimljena, nisu objavljena, niti izvođena.
Međutim, odgovornost ne leži samo na institucijama. Društvo u celini snosi deo krivice, jer se kroz godine razvila kolektivna letargija i nezainteresovanost za domaće kompozitore. Dok se umetnička scena tradicionalno više oslanja na svetski priznate uzore, srpska muzička baština ostaje u senci, bez dovoljno truda da se oživi i predstavi novim generacijama.
Da bi se ovi kompozitori vratili u kulturni život, neophodno je preispitati muzički kanon i stvoriti uslove za njihovu revalorizaciju. Organizovanje koncerata, snimanje i objavljivanje njihovih dela predstavljaju prve korake ka ispravljanju nepravde i vraćanju njihove muzike u srpski kulturno-umetnički prostor.
Pored toga, problem se može rešavati na više nivoa. Potrebno je posvetiti veću pažnju srpskoj muzici i njenim kompozitorima već u osnovnom obrazovanju, kako bi se izgradila svest o domaćem muzičkom nasleđu. Taj akcenat treba preneti i na muzičko školovanje, gde bi mladi muzičari imali priliku da upoznaju bogatstvo zvučnih pejzaža koje su stvarali domaći autori. Na taj način, izvođači bi razvili prirodnu želju da istražuju, izvode i promovišu dela srpskih kompozitora, omogućavajući njihov povratak na koncertne scene i u širu muzičku svest.
O ovakvoj temi potrebno je temeljno promišljati i planski delovati. Jer, pitanje nije samo ko ih je zaboravio, već da li ćemo nešto učiniti da njihovo delo osvetlimo i vratimo u kolektivno sećanje.
april, 2025.
