Kratka istorija Sokolskog pokreta

Sport zauzima važno mesto u današnjoj popularnoj kulturi. Uprkos tome, malo ko zna ko je najviše doprineo njegovoj prvobitnoj popularizaciji i omasovljenju. Svima takođe dobro poznati sletovi iz perioda socijalističke Jugoslavije tvorevina su jedne starije organizacije. Beograđani odlično znaju gde se nalazi zgrada takozvanog Starog DIF-a, ali retko ko će među njima znati da je ta građevina projektovana da bude sedište Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije. Ko su bili Sokoli, čime su nas zadužili i zašto su prestali da postoje, neka su od pitanja na koja ćemo ukratko odgovoriti u ovom članku.

Sokolski pokret je nastao u Pragu 1862. godine kao vid buđenja nacionalne svesti Čeha u okviru Habzburške monarhije. Osnivač prvog Sokolskog društva bio je istoričar umetnosti Miroslav Tirš, koji je zajedno za Jindrihom Fignerom i Emanuelom Tonerom pokrenuo udruženje koje je propagiralo jačanje nacionalnog identiteta Čeha putem gimnastike i atletike, ali i drugih sportova. Emanuel Toner predložio je da organizaciju nazovu Sokol zato što je u slovenskim narodnim pesmama ova ptica predstavljala sinonim za junaštvo i plemenitost. Želja za nezavisnošću od germanizovane kulture Habzburške monarhije dovela je do velike popularnosti Sokolskog pokreta među Česima. Zaneseni panslovenskim idejama, koncept sokolstva su veoma brzo preuzeli drugi slovenski narodi koji su živeli na teritoriji Habzburškog carstva. Slovenci su bili prvi južnoslovenski narod koji je osnovao svoje sokolsko udruženje već 1863. godine, dok su Hrvati svoje prvo sokolsko društvo osnovali 1874. godine. Sa njima su bili ujedinjeni i Srbi sve dok nisu osnovali Srpskog Sokola 1905. godine. U Kraljevini Srbiji prvo sokolsko društvo osnovano je 1891. godine. Uticaj Sokola javio se i u drugim zemljama gde je postojala slovenska dijaspora, poput Sjedinjenih Američkih Država, Brazila, Francuske, pa čak i Kine.

Slovenski narodi su putem sokolskog pokreta doživeli nacionalnu renesansu, boreći se za očuvanje nacionalnog identiteta i protiv viševekovne germanizacije. Propagirane su krilatice poput Jednakost, harmonija, bratstvo i U zdravom telu zdrav duh. Sokolski pokret je ujedno bio nacionalni pokret i sportska organizacija. Negujući liberalističku filozofiju, članovi Sokola su bili ljudi različitih veroispovesti, društvenog statusa, nacionalnosti ili pola. Sokoli su među prvim organizacijama koje su otvoreno podsticale jednakost žena i muškaraca, kao i versku toleranciju. Žene su smatrane ravnopravnim članovima, a Sokoli su se međusobno nazivali braćom i sestrama. Sokolstvo je prevashodno propagiralo amaterski sport, gde vrhunski rezultati nisu bili krajnji cilj. Sokoli su regrutovali nove članove od školskog uzrasta, a njihovi članovi su mogli biti entuzijasti svih generacija.

Centralna manifestacija sokolstva bio je slet. Termin slet izabran je zato što je na slovenskim jezicima značio grupisanje ptica u letu. Slet je predstavljao vrstu političkog ceremonijala, smeštenom na sletištu, stadionu kvadratne osnove sa tribinama. Tom prilikom je u koreografisanim i sinhronizovanim vežbama učestvovalo na hiljade Sokola. Iako je tom prilikom individua svedena na deo mnogoljudnog mehanizma, cilj je bio da se pokaže brojnost i jedinstvo duha. Kult tela kroz sport i veza sa nacionalno-političkim pokretima nije se prvi put manifestovala u sokolskom pokretu. Početkom 19. veka osnovano je nemačko udruženje Turnera, koje se baziralo na istom principu. U 19. veku sport je postao jedan od najznačajnijih i najmoćnijih društvenih običaja, pa samim tim i instrument političke borbe, dobivši svoj epilog u dvadestom veku.

Po završetku Prvog svetskog rata slovenski narodi su dobili svoje nezavisne države: formirane su Čehoslovačka, Poljska i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Jugoslavija. Sokolstvo je doživelo svoje zlatno doba tokom međuratnog perioda, postavši deo masovne popularne kulture. Sokoli su doživljavani kao stub otadžbine i njihov program bio je dragocen za novoformirane države. Krajem tridesetih godina 20. veka jačanje nacionalističkih i desničarskih organizacija, kao i uspon totalitarnih režima, doveli su sokolska društva u sukob sa brojnim organizacijama tog tipa, pa čak i sa Rimokatoličkom crkvom, ali, s druge strane, povremeno i sa Komunističkom partijom.

Promena na političkoj sceni Evrope, koja je usledila posle Drugog svetskog rata, prouzrokovala je ukidanje Sokola u Jugoslaviji, Poljskoj i Čehoslovačkoj. Sokoli su iz ugla komunista predstavljali opasnu organizaciju koja je bila verna prethodnom režimu. Međutim, iako su prestali da postoje kao udruženje, Sokoli u Jugoslaviji su nastavili da se aktivno bave sportom u okviru sportskog društva Partizan koje je formirano na nacionalizovanoj infrastrukturi Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije. Takođe je interesantno da su se određeni modeli sokolskog delovanja zadržali i u posleratnoj Jugoslaviji. Malo je poznato da su prve štafete izmislili Sokoli i darivali ih prestolonasledniku Petru II Karađorđeviću. Promenom režima, Sokoli su nastavili sa tradicijom darivanja štafete novom vladaru, Josipu Brozu Titu. Sokolski sletovi su takođe preuzeti kao model za proslavu Dana mladosti.

Sokolstvo je iza sebe ostavilo bogatu kulturnu baštinu, od pisanih radova na temu filozofije Sokolstva, ručno rađenih zastava sokolskih društava, dizajna uniformi, pa do koreografija za potrebe sletova. Osim što su doprineli očuvanju nacionalnog identiteta i razvoju modernog sporta, Sokoli su iza sebe ostavili veliki broj multifunkcionalnih i sportskih građevina, poput sokolskih domova i stadiona. Svaki sokolski dom imao je gimnastičku salu sa pozornicom i galerijom, pa je prostorija služila i za projekcije filmova, pozorišne predstave, koncerte, predavanja i igranke. Sokolski domovi tipološki pripadaju grupaciji multifunkcionalnih mesta okupljanja, koji su svoju ekspanziju doživeli upravo između dva svetska rata. Na teritoriji Kraljevine SHS/Jugoslavije podignuto je oko dve stotine pedeset sokolskih domova i većina njih koja je do danas sačuvana i dalje služe kao sportski centri, bioskopi, pozorišta ili kulturni centri. Izgradnja sokolskog doma ticala se čitavog mesta ili kvarta. Građanstvo je aktivno učestvovalo u realizaciji projekta putem donacija, ogranizovanjem događaja za prikupljanje novca ili pomaganjem pri građevinskim radovima. Sokolski domovi su u manjim mestima najčešće bili prvi i jedini centri koji su nudili kulturni sadržaj ili pak različite vidove edukacije. Većina sokolskih domova posedovala je biblioteku, a u nekima su bile smeštene ambulante ili narodna kupatila. Zabeleženo je da su sokolska društva po manjim mestima organizovala izgradnju česmi, mostova, kao i da su sadili voćnjake i parkove.

Zahvaljujući Sokolima, danas imamo infrastrukturu sportskih i kulturnih centara iako država danas malo ulaže u sport. Osim uvođenja gimnastike, atletike, ali i drugih sportova u jugoslovensku sredinu, Sokoli su svojom idejom jačali toleranciju, zdrav život i obrazovanje. Iako su tokom socijalističke Jugoslavije pali u zaborav, jer su smatrani simpatizerima monarhije, značajno je da se podsetimo njihovih dostignuća i istražimo porodičnu istoriju, jer je velika šansa da je neko od vaših predaka bio Soko.

piše : Vladana Putnik Prica

avgust, 2018.