piše: Mia Matković
Zahvaljujući napretku tehnologije, oličenom u konstruisanju i usavršavanju elektronskog medija, muzika je u 20. veku dobila nove zvučne dimenzije. U vezi sa time, Pjer Šefer (Pierre Henri Marie Schaeffer, 1910–1995) – francuski kompozitor, pisac, emiter, inženjer, muzikolog, akustičar i teoretičar – svoj večni trag ostavio je brojnim eksperimentima u oblasti elektronske muzike. Dostignuće koje je obeležilo njegovo delanje je, svakako, formiranje i realizacija koncepta konkretne muzike (musique concrète), koji je razvijen kasnih četrdesetih godina prethodnog veka u francuskoj prestonici. Pjer Šefer je predložio naziv konkretna muzika zbog toga što se „ta muzika zasniva na prethodno postojećim elementima bilo kojeg zvučnog materijala – šumova ili muzičkih tonova – koji se neposrednom montažom eksperimentalno spajaju.”
Za nastajanje konkretne muzike, veoma je važno uočiti prelomnu tačku karijere ovog kompozitora, koji i sam navodi da je duže vreme bio potpuno odbijen i nimalo zadivljen austrijskom dvanaestotonskom muzikom, te da je to još jedna misao koja ga je vodila ka stvaranju nove muzike. Nije bio pristalica tradicionalnog instrumentarijuma, smatrajući da nove tehnologije donose nove izvore zvuka i prostor za eksperimentisanje, što je u skladu sa stavom da se ne treba osvrtati iza sebe, već samo ići napred u svetu komponovanja. Prema mišljenju Šefera, muzika 20. veka iscrpela je sve svoje dotadašnje mogućnosti, jer mnogi kompozitori nisu gledali izvan tradicionalnog okvira. Ono što mu je dodatno pružilo mogućnosti da otkriva nove dimenzije u okviru svog stvaralaštva jeste činjenica da je radio kao elektroakustični inženjer na Francuskom radiju, kao i da je poticao iz muzičke porodice i bio muzički obrazovan.
Zajedno sa Žakom Kupoom (Jacques Copeau, 1879–1949) – uticajnim francuskim pozorišnim režiserom, producentom, glumcem i dramaturgom – 1942. godine započinje osnivanje Studio d’Essai de la Radiodiffusion Nationale, koji kasnije postaje centar za njegova istraživanja. Godine 1946, ovaj studio je promenio ime u Club d’Essai de la Radiodiffusion – Television Frangaise, a dve godine kasnije Šefer počinje svoja istraživanja buke, koja će 1949. godine postati poznata pod nazivom konkretna muzika. Dve godine nakon toga, formira se veoma poznata istraživačka grupa The Groupe de Recherches de Musique Concrate, Club d’Essai de la Radiodiffusion – Television Frangaise koju čine Pjer Šefer, kompozitor Pjer Henri (Pierre Henry, 1927–2017) i inženjer zvuka Žak Pulin (Jacques Poullin).
Ono što je prepoznatljivo za konkretnu muziku jeste to da je nastala od zvukova koje možemo pronaći svuda oko nas, što znači da oni nisu proizvedeni tradicionalnim akustičkim instrumentima, već su snimljeni. Značajna novina koja se pojavljuje u konceptu konkretne muzike jeste činjenica da kompozitor sada ima dvojaku ulogu koju nije imao ranije – on prvobitno mora da snimi zvučni materijal sa kojim će raditi, a tek posle se posvećuje procesu komponovanja. Dakle, razlika između tradicionalnog i konkretnog pristupa je što u prvom slučaju kompozitor od apstraktne ideje dolazi do njene konkretizacije, a u drugom se prvo prikuplja materijal, kako bi se eksperimentisanjem istim došlo do forme.
Kompozitor je svoja interesantna istraživanja u oblasti buke započeo sakupljanjem različitih predmeta iz svakodnevnog života. Smatrao je da su takvi zvuci stotinama godina neopravdano posmatrani kao neprijatna buka, ali da je jedina istina da je svaka buka u početku precizno definisana „kao termin u rečniku”, te da kasnije podleže manipulaciji i promenama. Sačinio je klasifikaciju zvučnih izvora na četiri kategorije: zvuk koji potiče od prirodnih izvora (ljudski glas, životinje), buka (škripanje vratima, čekić, oluje), zvukovi modifikovanih/prepariranih instrumenata i zvukovi tradicionalnih instrumenata.
Kao što se već može pretpostaviti, razvoj konkretne muzike u velikoj meri zavisi od tehnološkog napretka. Šefer je u prvom periodu snimanja i obrade zvuka u studiju imao dosta tehničkih problema, s obzirom na to da studio nije bio dobro opremljen. Ključna stavka za snimanje nekog zvuka je svakako mikrofon, ali ima još mnogo elemenata kao što su: filteri zvuka, mixing desk, uređaj za mehaničku reverberaciju, shellac recorder i shellac record players.
Šefer je odbijao trend korišćenja magnetofonske trake, te je konkretne zvuke čuvao prvenstveno na pločama. Posle nekog vremena, uvideo je prednosti korišćenja trake, pa je ipak prešao na ovu metodu beleženja zvukova. Nakon 1951. godine on je čak u svom studiju posedovao nekoliko magnetofona, koji su znatno olakšali proces. Kao rezultat prvih istraživanja u okviru ovakve vrste muzike, 1948. godine, u težim studijskim okolnostima, nastalo je delo Šest etida buke, koje se naziva još i Primitivnim etidama. Delo je premijerno izvedeno 1948. godine, putem radija, i u njemu je prikazana ogromna mogućnost korišćenja raznoraznih konkrenih zvukova kao kompozicionog materijala. Sve etide su drugačije, što je potpuno logično, s obzirom na činjenicu da zvukovi za svaku od njih potiču iz različitih izvora.
Etida lokomotiva se sastoji od zvukova koje proizvode šest različitih lokomotiva sa Batinjol stanice. Ovde je kompozitor snimao improvizaciju mašinovođa. Takođe, sa druge strane, Etida za orkestar sadrži nama vrlo poznate zvukove, koji su čak i tretirani kao muzika u tradicionalnom smislu, poput zvuka zvona. U dvema etidama za klavir istražio je mogućnosti ovog instrumenta. Ubrzo nakon što je završio ove etide, Šefer sa Pulinom počinje da radi na novim mašinama za obradu zvuka, kao što su morfofon i fonogen. Fonogen je više bio u upotrebi i pojavljuje se u tri različite verzije, a finalna verzija konstruisana je 1963. godine. Njegova glavna karakteristika bila je odvajanje promene visine tona od vremenskih promena. Sa druge strane, morfofon je uređaj namenjen postizanju eho efekta i reverberacije zvuka.
Šefer i njegovi saradnici dobili su 1951. godine svoj prvi elektroakustički studio. Počeli su da drže i predavanja o konkretnoj muzici, te na taj način podstakli brojne kompozitore na stvaranje ovakve muzike, među kojima su najistaknutiji Pjer Bulez, francuski kompozitor Olivije Mesijan i Karlhajnc Štokhauzen.
oktobar, 2023.
