Svaki put kada šetate Beogradom, jedno od vaših nezaobilaznih stajališta je verovatno Beogradska tvrđava. Sa koje god strane da joj priđete, proći ćete kroz neku od kapija, a za sobom ćete ostaviti Kalemegdanski park ili Donji grad. Međutim, svaki put kada se približite Beogradu sa njegove istočne ili zapadne strane, proći ćete i pored dve moderne kapije. Kako se Beograd kroz istoriju širio, u njega se ulazilo sa različitih strana, pa su nove kapije nicale, a kroz burnu istoriju grada bile uništavane i na kraju nestajale. Nekada se u šanac, deo Beograda između današnjeg Kalemegdana sa jedne i Kosančićevog, Topličinog i Obilićevog venca sa druge, kao i Ulice cara Dušana sa treće strane (ono što danas čini najuži centar grada), ulazilo kroz kapije koje više ne postoje. Sava kapija nalazila se u današnjoj Karađorđevoj ulici, negde u podnožju Velikih stepenica, Varoš kapija na uglu između ulica Pop Lukine i Maršala Birjuzova, Stambol kapija na prostoru današnjeg Trga republike i Vidin kapija kod današnje Prve beogradske gimnazije. Za svaku od njih na ovim mestima možete pronaći spomen-ploču, a kao uspomena na kapije Stambol, Savu i Vidin ostali su nam njihovi dodatni spoljašnji i/ili unutrašnji delovi. Pošto su kapije uvek nešto oko čijih se naziva zbunjujemo, hajde da prođemo kroz neke od njih.
Despotova kapija, prva polovina 15. veka
Pored uobičajene permutacije Beogradske tvrđave i parka Kalemegdan, ono što posetioce ovog kompleksa zbunjuje je i to što, kada se pristupi Tvrđavi, nju zapravo ne vidimo u očekivanom obliku. Umesto toga, tu su ostaci različitih objekata iz različitih perioda, a njen centralni deo mnogima deluje kao park zbog okolnog zelenila. Na toj najvišoj tački Gornjeg grada na prelazu iz srednjeg u novi vek, nalazio se dvor despota Stefana Lazarevića, čije su se pojedine zidine naslanjale na prethodne antičke bedeme rimskog Singidunuma ili vizantijskog utvrđenja. Despot je odlučio da od Beograda napravi prestonicu 1403. godine i, kako saznajemo iz njegove Povelje gradu Beogradu, našao je najkrasnije mesto od davnine i posvetio ga presvetoj Bogomateri. Od dvora su ostali očuvani samo poneki fragmenti zidina, a kako je on izgledao možete da vidite na maketi umetnika Kolje Milunovića, postavljenoj na plato u blizini Pobednika. Tik uz Dizdarevu kulu (današnja Narodna opservatorija), sa severoistočne strane Tvrđave, nalazi se Despotova kapija izgrađena početkom 15. veka, koja je prvobitno imala spoljašnju i unutrašnju stranu. Sa jedne strane kapije, iznad ulaza, nalazila se niša za ikonu Bogorodice, zaštitnice grada. (poslednje tri rečenice ovog pasusa razlikuju se u odnosu na prvobitno objavljen tekst u časopisu, usled pogrešno prenetog izvora. Hvala kolegi istoričaru koji mi je na to skrenuo pažnju.)
Defterdarova kapija, srednji vek
Glavna veza između Gornjeg i Donjeg grada u srednjem veku bila je Defterdarova kapija koja je današnji izgled i ime dobila u 18. veku. Nalazi se tik uz česmu Mehmed Paše Sokolovića, a kroz nju se pruža veličanstven pogled na Dunav. Vodi do Barutane i Donjeg grada strmim uglačanim kamenim stepenicama (one kojima se ja pažljivo spustim jednom, dok ih deca koja tu treniraju pretrče dva do tri puta). Ali ko je defterdar? Pokušajte najpre da vidite na šta vas asocira reč defter? Tako je, na tefter. Defterdar je bio neka vrsta knjigovođe u Otomanskom carstvu, tačnije regionalni zapovednik finansija. Sada, kada smo to rešili, utefterite jednu šetnju kroz Defterdarovu kapiju.
Zindan kapija, sredina 15. veka
Zidan kapija otvara vrata svoja, što bi rekao Bajaga. Locirana između Despotove i Leopoldove kapije, Zindan kapija nastala je sredinom 15. veka, u vreme kada su Ugri ponovo zauzeli Beograd. Naziv su joj kasnije dali Turci, pošto su je koristili kao tamnicu (zindan – tur. tamnica, zatvor). Sa simetrične dve kule i drvenim mostom, kapija stoji moćno i dočekuje posetioce koji na Tvrđavu pristižu sa severoistočne strane.
Leopoldova kapija, 1688–1690.
Kada sa severoistočne strane ulazite na Tvrđavu, ili jednostavnije rečeno pored Zoološkog vrta, proći ćete kroz Leopoldovu kapiju. Izgrađena je krajem 17. veka, a 1723. godine prepravljena je u baroknom stilu. Ime je dobila po habzburškom caru Leopoldu I, čiji je monogram L.P. (Leopoldus Primus) urezan iznad samog ulaza. Istoimena, nešto mlađa, ali reprezentativnija kapija, nalazi se i na Petrovaradinskoj tvrđavi u Novom Sadu.
Kralj kapija, 1693–1696.
Kada Tvrđavi priđete sa šetališta koje vodi od Malih do Velikih stepenica, u delu ispod njih u kom dominira vrt, naići ćete na Kralj kapiju sagrađenu krajem 17. veka. Do nje će vas dovesti most popločan nekada drvenim, a danas kamenim kockama (i ova rečenica se razlikuje u odnosu na prvobitan tekst). Današnji, barokni izgled dobila je u prvoj polovini 18. veka, a naziv nosi verovatno po celom kraljevom ravelinu.
Stambol kapija, 1717–1739.
Iako danas više ne postoji, njeni temelji pronađeni su, a njen tačan položaj utvrđen još 1949. godine prilikom popravke kaldrme na Trgu (dakle, to nije novo otkriće, kao što se nedavno predstavljalo u javnosti). Izgradili su je Austrijanci u periodu između 1717. i 1739. godine kada su se borili protiv Turaka za Beograd i, između ostalog, rekonstruisali tadašnju Tvrđavu i ostavili nam baroknu arhitekturu od koje danas poznajemo samo fragmente. Kasnije su je Turci, ponovo preuzevši Beograd, nazvali Stambol kapija jer je ona odavde do Istanbula vodila čuvenim vojnim putem (via militaris), glavnom vezom između Evrope i Azije, koji smo nasledili još od starih Rimljana. Postala je ozloglašena jer su se u njenoj blizini, kako se smatra, nabijali na kolac svi oni koji bi pokušali da se suprotstave turskoj vlasti. Po oslobađanju grada i dobijanju ključeva 1867. godine, knez Mihailo Obrenović je naredio da se kapija sruši, a danas se njeni temelji nalaze (ponovo) pod popločanim Trgom. Od poteza gde se nalazila, između prostora ispred Narodnog muzeja i Narodnog pozorišta, vodi Vasina, pa Uzun Mirkova ulica, sve do današnje Spoljašnje Stambol kapije (između teniskog i košarkaških terena) koja predstavlja istočni ulaz u Tvrđavu. Desno od nje put vodi ka današnjoj Unutrašnjoj Stambol kapiji, a pravo ka Karađorđevoj kapiji (prvoj kapiji kroz koju se prolazi ako se na Tvrđavu ulazi iz pravca Knez Mihailove ulice), tako da sve tri čine ravelin, trougaoni fortifikacioni sistem koji su takođe podigli Austrijanci u 18. veku.
Kapija Karla VI, 1736.
Jedan od najreprezentativnijih sačuvanih primera barokne arhitekture Beograda, koji dominira Donjim gradom je kapija habzburškog cara Karla VI. Dugo su za nju upotrebljavani pogrešni nazivi, ali na osnovu heraldičkih simbola i nekadašnjeg natpisa na njoj, danas nam je poznata njena posveta. Izgrađena kao trijumfalna kapija u slavu cara, verovatno od strane nemačkog arhitekte Baltazara Nojmana, sa svoje zapadne i istočne strane nosi dekorativne i simbolične elemente koji i danas privlače pažnju. Sa zapadne strane nalazi se kartuš sa grbom Tribalije (veprova glava probodena strelom) i carskom krunom iznad, a sa istočne strane dva floralnim motivima prepletena slova C kao monogram cara.
Mračna kapija, 1740–1760.
Ova kapija je pre današnjeg naziva nosila nekoliko drugih: Savska, Šabačka, Bosanska, sve dok se nije ustalio naziv: Mračna. Uvek u senci, ona zaista takva i jeste. Izgrađena je u 18. veku ispred Sava kapije, na južnom prilazu Tvrđavi. U stražarskim prostorijama sa obe njene unutrašnje strane, sačuvani su urezani simboli i zapisi turskih stražara arapskim, austrijskih latiničnim i srpskih ćiriličnim pismom, jer su u različitim periodima svi oni stražarili u ovoj kapiji.
Vera Ćirković i Milutin Jerotijević, Istočna kapija Beograda, 1973–1976.
Pre nego što uopšte stignete do Beogradske tvrđave, kada se približavate prestonici iz pravca Šumadije, auto-putem koji spaja severni i južni deo Srbije, ali i Evrope, sa desne strane primetićete kompleks zgrada koje danas nazivamo Istočna kapija Beograda. To su, u stvari, tri stepenasto izgrađena stambena solitera, simetrično okrenuta jedan ka drugom, tako da ih sa njihovih unutrašnjih strana u podnožju spaja plato. Kompleks koji je delo arhitekte Vere Ćirković i inženjera Milutina Jerotijevića, izgrađen je u stilu socrealizma, a zvaničan naziv Rudo, dodelio mu je arhitekta Dragoljub Mićović, tada zadužen za stručni nadzor izgradnje, po svom rodnom mestu u Bosni.
Mihajlo Mitrović, Zapadna kapija Beograda, 1970–1980.
Sa druge, severne strane pomenutog auto-puta E-75, uočićete jedno dominatno čudo domaće moderne arhitekture. Zapadna kapija Beograda ili Geneks kula čuveno je delo srpskog arhitekte Mihajla Mitrovića. Izgrađena je u osmoj deceniji 20. veka u stilu brutalizma kao spoj dve građevine stambene i poslovne namene, koje se na vrhu spajaju jednom futurističkom kulom, te tako podsećaju na kapiju. Auto-put prolazi pored građevine koja dočekuje posetioce na ulazu u grad sa te strane i predstavlja najupečatljiviji simbol Novog Beograda.
piše: Ana Samardžić
april, 2019.
