piše: Vladana Kosić, Novljanka
Herceg Novi je gradsko naselje u istoimenoj opštini, u zalivu Boka kotorska, ispod planine Orjen.Volim ga zvati Mehur grad, grad čiji su se svi gradonačelnici uvek drugačije zvali, a isto prezivali – Goodway, aluzija na optimizam i boljitak koji je trebao da sledi njihovim odabirima. Prema popisu stanovništva iz 2003. broji 12.739 stanovnika, a na onom iz 2011. godine – 30.846. Pretpostavljam da sada ima sigurno nešto malo više.
No, zađemo li u istoriju, prisustvo ljudi na ovim prostorima se beleži još u mlađem kamenom dobu i ranom bronzanom, što potvrđuju arheološka nalazišta na poluostrvu Luštica. U 3. veku pre nove ere ovim krajevima je zavladala Rimska republika, a nakon podele Rimskog carstva, oblast će pripasti Zapadnom rimskom carstvu, nakon čijeg pada dolazi Vizantija. U 7. veku slovenska plemena naseljavaju ove krajeve kada niču i prve župe. Oko današnjeg Herceg Novog formirana je župa Dračevica, koja će u 10. veku izgubiti nezavisnost i postati posed zetskih kneževa koje u 12. veku smenjuju Nemanjići. Herceg Novi je osnovan 1382. godine. Tada se zvao Sveti Stefan i bio je u sastavu Kraljevine Bosne u vreme vladavine Tvrtka Prvog Kotromanića.
Grad se bavio trgovinom soli posebno uspešno u vreme Sandalja Hranića Kosače, koji je nasledio Tvrtka. Svoje današnje ime je zadobio u vreme vladavine Sandaljevog sestrića, hercega od Svetoga Save, Stefana Vukčića Kosače. Da ne budemo previše detaljni, pretrčaćemo malkice istoriju i reći da ga Turci osvajaju u 15.veku, nakon njih kratko Španci, Austrougari… Ostala su fortifikaciona zdanja iza njih, na koja su Novljani veoma ponosni: na istočnoj strani Starog grada je porušena kula Sv. Jeronima Kornera, osvajača grada iz 12. veka za vreme Mlečana, tvrđava Kanli kula, Španjola, Forte mare, na kojoj je spomen-ploča sa stihovima Alekse Šantića posvećenim Boki, potom mletačka Citadela srušena u zemljotresu. Sat kula dominira centralnim gradskim jezgrom, gde se kod ulaznih vrata nalaze spomen-ploče posvećene graditeljima kule, osnivaču grada (Tvrtku I), sa bareljefom, kao i mermerna ploča, postavljena u čast oslobođenja 28. oktobra 1944. godine od strane crnogorsko-srpskih vojnika. Veliki sat na kuli je tek 1995. godine zamenjen novim, koji je poklonio grad Zemun, tada pobratim grad.
Snabdevanje vodom sada je rešeno, ali kako je u Novome sve promenljivo, uvek treba ići na sigurno, te turistički smeštaj birati pored Karače-utvrđenja Tarnovice (Karača, Karadža) koja je zidinama povezana sa Kanli Kulom, a podzemnim prolazom (davno porušenim) sa tvrđavom Španjola. Za vreme Turaka, bilo je pet izvora vode sistematski regulisanih i svi su poticali iz izvora Karača – Crni potok. Kažu da su danas aktivna još dva, dok su preostali ili presahli ili zatrpani za vreme zemljotresa (1979. godine). Tako da u tom delu uvek ima vode.
Treba pomenuti utvrđenja Mamula i Arza. Mamula je izgrađena na malom ostrvu, na ulazu u Bokokotorski zaliv. Na pomorskim kartama ovo ostrvce se naziva i Lastavica. Ostrvo, odnosno, tvrđava Mamula je napuštena i danas je to „carstvo galebova”, a u letnjem periodu česta izletnička destinacija. Iako je funkcija tvrđave bila da štiti ulaz u Bokokotorski zaliv, ona je u Prvom i Drugom svetskom ratu bila zatvor u kome su Austrijanci (tokom Prvog) i Italijani (u Drugom svetskom ratu) zatvarali i mučili rodoljube, o čemu je snimljen film, ali ne ovaj poslednji, naučno-fantastični sa Frankom Nerom, već onaj iz 1959. godine koji se zvao Campo Mamula. Arza koja je jednu nautičku milju dalje od tvrđave Mamula, na istoimenom rtu Arza (Punta di Arza), kako je saopštio Centar za ekotoksikološka ispitivanja, nakon NATO bombardovanja prekrivena je česticama oko 87,9 kilograma osiromašenog uranijuma, nešto kasnije skoro uklonjenog. Mamula je danas prodata i tu se očekuje zidanje velelepnog hotela nekog poznatog lanca.
Postoji 89 crkava na teritoriji novske opštine, a od toga: 74 pravoslavne, 14 rimokatoličkih, 11 ruševina. Kulturna mapa grada trenutno broji sledeće festivale: Filmski festival Herceg Novi – Montenegro Film Festival, HAPS – posvećen dramskoj umetnosti, Praznik mimoze – tradicionalna svetkovina sa raznim kulturnim, zabavnim i sportskim sadržajima u slavu ovog cveta čiji se rasadi proređuju, i Strip festival, koji je značajno mlađi od prethodnih, ali ga moramo pomenuti, s obzirom na to da beleži ogroman internacionalni uspeh i okuplja publiku iz regiona.
Intenzivan i organizovan razvoj turizma vezuje se za šezdesete godine prošlog veka, kada su izgrađeni skoro svi i danas postojeći hoteli, koji su u to doba bili i veliki i moderni. Jedino su hotel Plaža, u današnjem izgledu, i druga faza Instituta Dr Simo Milošević na Igalu – Mediteranski zdravstveni centar, izgrađeni kasnije, osamdesetih godina.
Mnoge kuće, pored pomenutog hotela Plaža, jesu preteča privatnog smeštaja. Pre svega, na raspolaganju su bile sobe sa kupatilom i upotrebom kuhinje, a sada su to ozbiljna apartmanska zdanja koja učestvuju u turističkoj ponudi grada. Prvi zapisi Sima Matavulja, čija se bista (rad slikara i vajara Voja Stanića) nalazi kod Kanli kule, govore o Gostionici Šjora Roze u Boki, svedočeći o počecima turizma na ovom području iz 19. veka. Kafana Bella Vista, pominje se 1872. godine. Razvoj modernog hotelijerstva u Herceg Novom, moglo bi se reći i u Boki kotorskoj, počinje izgradnjom Pansiona na Zelenoj Plaži u Zelenici, kasnije zvanog samo hotel Plaža, koji sa radom počinje 1902. godine. Hotel Boka, u samom centru Herceg Novog, počinje sa radom 1913, a u zemljotresu 1979. godine znatno je oštećen i nepunu godinu dana kasnije je morao biti srušen. Pomenuta Plaža je hotel koji i danas uz sve neuspele privatizacije uspeva leti da bude pun gostiju, čak i sa pokvarenom klimatizacijom, starim i dotrajalim sobama, dugovima zaposlenima. Slike Mersada Berbera, Luke Berberovića, Voja Stanića i drugih krase foaje, jer svi oni su dolazili kao gosti likovnih kolonija, ostavljali svoj utisak na platnu ili oblikovali u skulpturu. Neki su ostajali da žive u Novome, stvaraju i uživaju u blagoj klimi, kao nobelovac Ivo Andrić, čija se kuća-letnjikovac na Toploj, u koju je dolazio sa suprugom Milicom, može posetiti. Ispred kuće je njegova bista, delo vajara Nikole Jankovića. Pričalo se da je karikaturisti i putopiscu Zuku Džumhuru nuđeno baš tu da se preseli, no on nikada nije hteo. Ivo Andrić je, zajedno sa Pjerom Križanićem, Zuku i supruzi Veziri bio kum na venčanju. Zuko bi periodično boravio, uvek je živeo pored Plaže, a uz njega i određeni krug intelektualaca koje je privlačio i sa kojima je sarađivao: Momo Kapor sa kojim je napisao Zelenu čoju Montenegra. Pred kraj života došao je opet da se nadiše mora i zauvek ostao. Umro je u Vili Jadranka, delu pomenutog hotela. Do današnjeg dana nije dobio svoju bistu koja bi bila kraj njegove omiljene kafane Hercegovina u kojoj je sedeo. Oni koji su ga poznavali i sa njim govorili, uvek ga pamte. To je sasvim sigurno porodica Denda – Marko Denda, mesar iz Igala kod koga je Zuko pazario meso. Glava porodice postao je značajan slikar, ohrabren Zukinim sugestijama, koji je prvi otkrio njegov dar. Za Dendu će Vojo Stanić u šali kasnije reći da, kada bi on potpisao te slike, svi bi mislili kako su njegove…
Bilo je mnogo intelektualaca koji su povremeno dolazili: književnici poput Mihaila Lalića, čija bista se nalazi u Igalu u parku ispred Mjesne zajednice. Rad je vajara Vladana Ašanina iz Niša, a pored je uvažena Desanka Maksimović, čija bista je rad Nikole Kosića, vajara iz Herceg Novog, gde su oboje zimi boravili. Bista Branka Ćopića, Zukinog velikog prijatelja, književnika koji je dosta puta boravio u Herceg Novom, nalazi se na početku ulice Partizanski put i rad je vajara Nebojše Mitrića iz Beograda.
U kompleksu Manastira Savina su biste Vuka Stefanovića Karadžića i vladike Njegoša i rad su hercegnovskih vajara Srđana Kovačevića i Đorđa Angelovskog. Bista Petra II Petrovića Njegoša, vladike i gospodara Crne Gore, nalazi se ispred crkve Svetog Spasa na Toploj, gde je mladi Rade i učio, a rad je vajara Rista Đurovića.
Iznad hotela Plaža, na parceli bivšeg vlasnika Lesa Berberovića, pomorskog kapetana iz Morinja, postojala je nadaleko uticajna prva Umjetnička škola, uz koju se vezuju imena njenih idejnih tvoraca, umetnika Petra Lubarde i Mila Milunovića, koji su je prvo osnovali 1946. na Cetinju. Lubarda je bio prvi direktor. Njegov nerazdvojni prijatelj bio je Milunović, profesor crtanja i slikanja. Škola se sa Cetinja seli nakon dve godine u Novi, a tamo dolaze i novi profesori: Luka Tomanović, Veliša Leković, Luka Berberović, Boris Verigo, Vojo Stanić, koji je i danas živa legenda sa ateljeom na Škveru iz koga posmatra i sklapa scene za svoje slike. Kasnije je škola preimenovana (1952. godine) u Školu za primijenjenu umjetnost. Luka Tomanović, uvaženi skulptor bezvremenog Bezmetkovića, koji natkriljuje Savinu (deo Herceg Novog), bio je novi direktor. Škola je pod ovim nazivom radila do 1963, što je označilo i njeno postepeno ukidanje, neupisivanje novih generacija, do konačnog zatvaranja 1967. godine. Iznedrila je sedamnaest generacija učenika, imala veliki uticaj na razvoj likovnih umetnosti u Crnoj Gori i šire, a velika imena koja su iz nje izašla su Dado Đurić, Uroš Tošković, Mihajlo Jovićević, Gojko Berkuljan, Branko Filo Filipović, Kemal Ramujkić, Anđelko Arnautović, Bato Pravilović i najbolji crnogorski reditelj – Živko Nikolić…Neki od njih, koji su ostali, iznova posećuju Novi.
Šetalište Pet Danica je pravac pored mora za koračanje, od Meljina do Igala. Miris vode se meša sa mirisom prigane ribe. Uz liniju puta ponegde su punktovi sa raštrkanim gumama za plažu, školjkama za ukras, kuvanim kukuruzom…Uz stepenice ka gradu nalaze se: Gradski muzej Mirko Komnenović, Galerija Josip Bepo Benković, Galerija Sue Ryder, Galerija Aca Prijića, Gradska biblioteka i čitaonica na Belavisti, koje baš leti organizuju Sajam knjiga. Herceg Novi ima mali stari grad pun strmih stepenica uz Sat kulu, mnogo apartmana, kafića, prodavnica…
Kuriozitet je da je Herceg Novi možda i najmanje inteligentan grad u Crnoj Gori. Smart city, kako danas kažu stručnjaci, jeste grad koji je uspešno rešio saobraćajne i probleme parkinga, smanjio emitovanje štetnih gasova, integrisao sve javne usluge na jednom mestu, a u njegovom središtu je građanin, sa svojim potrebama i mogućnostima. Razvijanje novih modela mobilnosti, održivosti i interakcije sa građanima je ključni izazov tih „pametnih gradova”,pogotovo za domen kulture i turizma. Ono što je sigurno, Herceg Novi živi od turizma, odnegovao je mnoge kulturne svetkovine i to su oblasti koje zahtevaju državnu i lokalnu subvenciju kako bi Novi nastavio da bude primamljiva turistička destinacija.
Setimo se opet tih šezdesetih godina prošlog veka – u Herceg Novom je cvetao turizam i međugradska saradnja. Odlike modernog hotelijerstva oličene su u Hotelu Plaža i uslužni, privatni smeštaj već tada se nudio u kućama koje su gravitirale oko hotela. Razmenjivali su se turisti, kombinovali i bukirali termini dolaska i odlaska, dakle kompleksan i uvezan segment turizma je bio baš taj i takav privatni smeštaj. Put je i dalje jedan jedini koji spaja sve primorske gradove od Budve, pa nadalje. Ni onda, kao ni danas, čovek-građanin nije mogao sve završiti na jednom mestu, ni onda, kao ni danas, građanin nije na prvom mestu. Turista jeste! No ponovo. Uz minimalna ulaganja, u hercegnovski hotel Plaža, star taman koliko i ja, vraća se onaj duh dobrog letovanja, potpunog odmora uz miris minulih vremena i ove lokacije koja priziva sve one intelektualce, namernike-turiste koji su nekada dolazili baš tu, da odmaraju i stvaraju, a da to nije ni jedan smart city indeks merio, a i zašto bi!
Možda je ovo leto prošlo ovako neslavno, ali za iduće sam sigurna da već skoro treba početi pakovati bočice sa morskom vodom, kao neki nazalni dekongestiv suvenir. Čisti koncentrat morske vode koji vlaži i ublažava nazalnu kongestiju. Eto, nije more badava, uvek ima ribe, ali i sunca, čak oko dvesta dana godišnje, tako da je to raj za sangejzere koji, sunčajući se, mogu apsorbovati čist vitamin d3, dovoljno 400 mg dnevno, tako značajnih u ovim kovidnim danima.
novembar, 2020.
