Francuski kompozitor Erik Sati (Erik Satie, 1866–1925) živeo je i stvarao u jednom veoma specifičnom trenutku društveno-političke i kulturne istorije Francuske. Početkom 20. veka zabeležene su evidentne promene na polju muzike, kulture i umetnosti uopšte. U literaturi se ovo izuzetno dinamično razdoblje, koje obuhvata kraj 19. i početak 20. veka, često naziva fin de siècle (kraj veka), te je navedeno doba, u društveno-političkom kontekstu, obeleženo „potragom za francuskim putem od poraza do pobede […].” Razdoblje od francusko-pruskog rata 1870. godine, pa sve do kraja Prvog svetskog rata, posmatra se kao jedna celina i obeležava se još i terminom la belle epoque (lepo doba), pri čemu je snažno označeno pokušajima oporavka od poraza u francusko-pruskom ratu i posledica Pariske komune iz 1871. godine.
Pariz je bio podsticaj, mesto nastanka, ali i tema velikog broja umetničkih dela. Pedesetih godina 19. veka on je još uvek bio grad uzanih, krivudavih ulica, sa nedovoljno razvijenom uličnom čistoćom i rasvetom. Sedamdesetih godina istog veka, stari grad je srušen do temelja i preuređen u modernu metropolu. Carev arhitekta, baron Osman isplanirao je delotvornu mrežu širokih, međusobno povezanih bulevara, zatim prostrane parkove i trgove, a započeo je i radove na zdanjima Opere i Luvra. Na ovaj način omogućena je centralizacija francuske kulture, kao i nastanak jednog od najznačajnijih centara umetnosti i dobre zabave u 20. veku.
Sa ekspanzijom građanske klase počele su da se razvijaju i institucije zabave. Tadašnji Pariz bio je grad veoma posećenih kafea i restorana, te je paralelno sa industrijom zabave počeo da se razvija i (kulturni) turizam – jedna od najunosnijih francuskih privrednih grana. Sve ovo uticalo je na formiranje kosmopolitskog i multikulturalnog duha glavnog grada Francuske. Budući da je Pariz bio domaćin niza svetskih izložbi (1855, 1867, 1878. godine) sa mnogobrojnim izlagačima i posetiocima, određeni autori smatraju da je pomenuti grad postao „permanentna izložba ili pozornica, prostrani teatar, za sebe i za svet”. Duge haljine, korseti, frakovi, cilindri i polucilindri krasili su grad u kojem je svaki prosečni Parižanin nosio „kostime” uz manifest životnog stava:
„Živeti u kući, misliti u kući, jesti i piti u kući, voleti u kući, patiti u kući, umreti u kući, smatramo ovo dosadnim i neugodnim. Potrebni su nam publicitet, svetlost dana, ulica, kabare, kafe, restoran… Mi volimo da poziramo, da od sebe pravimo spektakl, da imamo publiku, galeriju, svedoka našem životu.”
Mesto boemskog života na marginama bio je brežuljak Monmartr – predgrađe Pariza. Umetnici i intelektualci tog perioda izražavali su prezir prema buržoaskom kodu ponašanja i sebe su videli kao „beskućnike” u okviru kulture kapitalističkog društva. Stoga je život u kafeima na Monmartru, uključujući i pojavu kafe-koncerta, postao svakodnevica i centar umetničkih eksperimenata, a budući da su i sami umetnici bili deo tog sveta, ovakva okupljanja su im poslužila kao nadahnuće za mnoga ostvarenja. Kafe-koncert podrazumevao je niz pevačkih nastupa, kao i izvođenje jedne ili više kraćih pozorišnih predstava, a proširenje repertoarske ponude i uvođenje akrobatskih numera, cirkuskih i vašarskih atrakcija označilo je rađanje moćnije institucije mjuzik-hola, namenjene široj klijenteli. Još jedan oblik zabave na otvorenom i u zatvorenom prostoru predstavljali su cirkusi i vašari. Fuzija života i umetnosti odigravala se i u umetničkim kabareima, čiji su posetioci/umetnici bili željni slave, dokazani boemi i imućni avanturisti. Prvi i najpoznatiji umetnički kabare osnovan je 1881. godine upravo na brežuljku Monmartr pod nazivom Crna mačka (Chat Noir). Na repertoaru ovog kabarea nalazili su se nastupi pesnika šansonjera koji su svoj talenat u pisanju poezije, pevanju i recitaciji prikazivali u jednoj neformalnoj atmosferi „neprekidne predstave”, pri čemu je ambijent bio opremljen u srednjovekovnom duhu sa masivnim nameštajem od kestenovog drveta.
Sati je teatralnost lepog doba i želju za publicitetom iskoristio za kritiku francuskog muzičkog establišmenta. Grupi umetnika iz kabarea Crna mačka pridružio se 1887. godine kao prateći pijanista, učesnik i posmatrač, te je sa fumistom Alfonsom Aleom (Alphonse Allais) usavršio tehnike „pretvaranja, glume, prihvatanja „uloga” i zauzimanja „poza”, upotrebe humora u službi umetničke i društvene konfrontacije […].” Kada je stigao na Monmartr, Sati je nosio svoj prvi „kostim” – tamni mantil i visoki cilindar ravnog oboda. Tada je bio poznat i pod nadimkom Gospodin Siromah, zbog svoje poluduge i neobavezne kose i brade, pseudosrednjovekovnog držanja i religijskih preokupacija, što je bilo sasvim u skladu sa atmosferom i srednjovekovnom temom kabaretskog dekora. Sati je vrlo brzo dostigao status tipčnog boema na Monmartru, izražavao se kitnjastim i pseudoarhaičnim jezikom, te je i u okviru svog imena izveo vizuelnu intervenciju, promenivši francusko c u anglosaksonsko k. S obzirom na to da je dodeljivanje nadimaka u umetničkim krugovima bilo veoma popularno, Alfons Ale mu je dao nadimak „Ezoterik Sati”. Sati je komponovao i u krugu delovanja sekte Ruže i krsta, odnosno komponovao je muziku za tri dramska komada vođe pomenute sekte, Žozefina Peladana (Joséphin Péladan) – Pantej, Vizantijski princ i Sin zvezda. Njegovo komponovanje se odnosi na stvaranje muzičkog dekora, odnosno pozorišne muzike koja je „po uzoru na scenografiju nepomična i „ne pravi grimase”.” Tako i Konard Sati (Conard Satie), kompozitorov brat, ističe da „Ezoterik” Sati „više voli da u bedi prati svoje misli, nego da sit živi bez njih; njegova dela stvorena su jedino zbog umetnosti.”
Drugi „kostim” odnosio se na somotno odelo, odnosno sedam istih somotnih odela koje je kupio u robnoj kući La Belle Jardinière. Iz tog perioda potiče prva fotografija Somotnog Gospodina sa čašom alkoholnog pića u ruci. Kao pijanista, aranžer i kompozitor, započeo je saradnju sa kabaretskim satiričarem Vensanom Ispom i pevačkom zvezdom mjuzik-holova i kafe-koncerata, Poletom Darti. Iskustvo sa popularnom muzikom utiče i na scenska dela Somotnog Gospodina, kao što su Džek u kutiji i Ženevjeva od Brabana.
Nakon što je pokazao da može da se krije iza „maske” boema, Sati je obukao i svoj treći „kostim” besprekornog buržoaskog birokrate. Polucilindar, lažni okovratnik i kratak, crni, uzani kaput pomogli su mu da se „preruši” u uzornog pripadnika buržoazije. Godine 1912. počinje i uspešna etapa kompozitorove žurnalističke karijere, te se pod naslovom Takav sam ja pojavio i tekst sa dosta kvazistručnih termina. Umetnik se ovde predstavlja kao fonometrograf i ističe da mu je veće zadovoljstvo da meri zvuk nego da ga čuje – „radim radosno i sigurno sa fonometrom u ruci.” U tom smislu reč je o parodiji stručnog procenjivanja kompozitorskog rada, ali i parodiji akademske pedanterije. Dakle, pomoću svojih maski, kostima i uloga, Sati je uvek bio spreman da odgovori na dešavanja i promene u društvu, koje su bile sveprisutne u doba kada je živeo i stvarao, te je fuzija njegovog života i njegove umetnosti sasvim u skladu sa duhom vremena i pariskom atmosferom na prelazu iz 19. u 20. vek.
piše: Marija D. Božović
