Duhovno i kulturno nasleđe manastira Studenice – drevnost, postojanost, savremenost

piše: MoonQueen

Dok srpska srednjovekovna poezija obiluje adrenalinom nabijenim scenama junačkih podviga i epskih borbi dobra i zla, srpsko srednjovekovno slikarstvo daleko ređe izaziva ushićeno lupanje srca kod posmatrača, čak i ljubitelja srednjovekovne estetike i crkvene umetnosti. Za ovakav nesklad u doživljaju srednjovekovnog nasleđa delom je zaslužna i muzeološka praksa koja je dugi niz godina umetnost srednjeg veka predstavljala publici na tradicionalan i, nažalost, nedovoljno atraktivan način. Međutim, krajem prethodne godine u Beogradu je otvorena jedna od prvih pravilno shvaćenih i kvalitetno urađenih interaktivnih izložbi kod nas koja za cilj ima prikaz jednog od najvelelepnijih spomenika srednjeg veka na ovim prostorima – manastira Studenice i njegovog bogatog kulturnog nasleđa.

U Galeriji srpske akademije nauka i umetnosti do 31. marta imaćete prilike da pogledate izložbu Duhovno i kulturno nasleđe manastira Studenice – drevnost, postojanost, savremenost, čiji je autor dopisni član ove institucije i profesor katedre za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, dr Miodrag Marković. Izložba je podeljena u nekoliko celina i prati razvojni put manastira, od prvih godina osnivanja i izgradnje Bogorodičine crkve krajem 12. veka, preko poznog srednjeg veka, zatim sudbine koja ga je zadesila u periodu turske vlasti, godina oslobađanja, do modernog i savremenog doba. Izloženi predmeti pripadaju nekolicini domaćih i stranih muzeja: iz Galerije fresaka u Beogradu pozamljene su verne kopije nekih od najpoznatijih studeničkih ostvarenja, retke i vredne knjige iz Narodne biblioteke u Beogradu, a ikone i bogoslužbeni predmeti mahom pripadaju riznici manastira.

Izložba je otvorena sredinom decembra 2019. godine čime je proslavljen veliki jubilej – osam stotina godina od osnivanja Srpske pravoslavne crkve. Podsetimo se: sve do početka 13. veka Srpska pravoslavna crkva bila je podređena Orhidskoj episkopiji. Godine 1219. na saboru u Nikeji Rastko Nemanjić, budući sveti Sava, izdejstvovao je nezavisnost srpske crkve nakon čega je rukopoložen za arhiepiskopa, a Srpska pravoslavna crkva dobija status autonomne arhiepiskopije.

O srednjovekovnoj istoriji Studenice saznaćete više upoznajući se sa arhitekturom i živopisom Bogorodičine crkve čiji je ktitor bio Stefan Nemanja i Kraljeve crkve, zadužbine kralja Milutina, podignute u okviru manastira 1314. godine. Pokušajte da pročitate natpis nad vratima Nemanjine zadužbine, pogledajte kako je izgledalo srednjovekovno vladarsko prstenje, kako su ukrašavani rukopisi i kako izgleda originalni pečat važnog srednjovekovnog dokumenta – on čak ima zasebnu vitrinu s obzirom na to da je mnogo deblji od rukopisa koji čuva od krivotvorenja.

Moju pažnju posebno su privukla dva predmeta: prvi je kivot Stefana Prvovenčanog, veličanstven predmet ukrašen geometrijskim prepletima sedefa i drveta, strateški postavljen ispred kopije freske Prenosa moštiju Svetog Simeona iz Radosavljeve priprate Bogorodičine crkve, a drugi je jedno žitije, knjiga kakvu skoro niste videli. Kaže se da knjige nisu debele nego opširne, a ova je toliko opširna, da je hrbat koji spaja stranice širi od same korice. Ko je imao ovoliko zanimljiv i opširan život, neću vam reći – otkrijte sami prilikom posete izložbi.

Izložba prikazuje i do sada manje proučavanu i pominjanu temu – život srpske crkve pod turskom vlašću. Verujem da ćete primetiti slabiji kvalitet fresko-slikarstva koje su ovim godinama obavljali daleko lošiji, verovatno neškolovani slikari. A kada budete prešli u period baroka – osetićete to, jer će se svuda oko vas zašareniti i zavijoriti raznobojne haljine svetitelja, ikone će dobiti raskošne zlatne okvire, a relikvijari i svete knjige izloženi u vitrinama podsetiće vas na skulpture izrađene od plemenitih materijala i dragog kamenja.

Da Studenica nije samo srednjovekovna crkva od belog kamena koju je nekada davno podigao veliki župan Nemanja pokazaće vam poslednje prostorije izložbe. Devetnaesti vek doneo je prva planski sprovedena istraživanja manastira, portrete crkvenih otaca koje su uradili naši najbolji slikari tog perioda i prikaze Studenice i okoline koje je krajem veka naslikao Đorđe Krstić za čuveni album kraljice Natalije Obrenović. Savremeno doba ne ostaje dužno: iako se o Studenici danas mnogo više govori u kontekstu njene istorije i važnosti umetnosti koju baštini, ona je još uvek inspiracija pojedinim umetnicima čija ćete dela videti u poslednjem delu izložbe. Na kraju krajeva, sami interaktivni delovi, mogućnost da Studenicu virutelno doživite, dotaknete, pokrenete, prelistate i čujete njene pojedine delove i umetnička dela svojevrsni je doprinos savremenog doba doživljaju i novim tumačenjima duhovnog i kulturnog nasleđa manastira.

Pre posete izložbi napunite baterije telefona i pripremite se za nekoliko iznenađenja. Pazite da ne padnete sa strmih litica studeničkih isposnica, prelistajte drevne crkvene rukopise na izloženim tabletima, ne ustručavajte se da dotaknete označene interaktivne table (ali samo njih, muzejski predmeti se ne smeju dirati!) i za sve što vas zanima slobodno pitajte ljubazne mlade volontere koji su spremni da vam izađu u susret i ispričaju još zanimljivih priča o manastiru i njegovoj istoriji.

Kako smo Studenicu doživljavali do sada – verujem da ćete shvatiti šetajući kroz postavku, a kako ćemo je doživljavati nakon ove izložbe, videćemo. Meni se čini da je autor izložbe postigao cilj i da je nasleđe jednog srednjovekovnog spomenika predstavio na zanimljiv i zabavan način, u isto vreme pružajući odličan primer kako je osluškivanjem potreba savremenog posetioca muzeja i pravilnim korišćenjem modernih tehnologija čak i crkvenu umetnost moguće učiniti atraktivnom i bliskom.