piše: MoonQueen
Možda ste nekada čuli za roman belgijskog pisca Žorža Rodenbaha pod nazivom Briž, mrtvi grad, ili ste ovaj izraz susreli čitajući o dekadentnoj i simbolističkoj umetnosti kraja 19. veka, a možda ste, poput naše glavne dizajnerke, i sami bili u Brižu u kojem se nakon ranih večernjih sati sve zatvara i koji tone u sumrak, naizgled zaista mrtav u oku savremenog turiste. Ovaj belgijski grad, nadaleko poznat po lepoti svoje arhitekture i bogatom umetničkom nasleđu, dobio je krajem 19. veka nezvaničnu titulu mrtvog grada koja je postala naziv Rodenbahovog romana i izvršila veliki uticaj na slikarstvo belgijskog simboliste Fernanda Knopfa. Briž će postati večna inspiracija ovog slikara koji će ga portretisati mnogo puta želeći da uhvati duh minulih epoha koji čini da grad izgleda zaspalo, mrtvo i zaustavljeno u nekim davnim vremenima. No, pre nego što vas upoznamo sa Knopfovim brižljivo skiciranim prikazima Briža, trebalo bi reći ponešto o istoriji ove severne prestonice čipke koja je preko njegovih ulica isplela koprenu viševekovnog sna.
Zahvaljujući svojoj geografskoj poziciji i povezanošću kanalom sa Severnim morem tokom poznog srednjeg veka, grad Briž predstavljao je trgovački, ekonomski i umetnički centar Flandrije u kojem je slikarstvo pozne gotike, sa naznakama skorašnje renesanse, našlo svoje mesto na slikama majstora poput Jana van Ajka ili Hansa Memlinga. Sve do 15. veka Briž je imao monopol nad trgovinom ovog dela obale, ali će problemi sa kanalom Zvin tokom 15. veka odseći ovaj kopneni grad od mora, zbog čega će se brodovi puni svakojakih blaga preusmeriti ka luci grada Antverpen. Prateći flotu, mnogi trgovci, a za njima i zanatlije, napustiće Briž koji nepovratno gubi svoj ekonomski status i već početkom novog veka dobija izvesnu patinu starog, napuštenog grada.
Simbolistički pisci i slikari tokom druge polovine 19. veka zainteresovaće se za Briž i učiniti ga glavnim sporednim junakom svojih dela iz nekoliko razloga. Jedan od njih je romantizacija srednjovekovlja koja se pojavila još u doba romantizma, a nastavila se tokom druge polovine veka kroz upotrebu srednjovekovnih motiva u različitim neoistorijskim stilovima. Opčinjeni prošlošću, umetnici 19. veka uveli su odlike srednjovekovne umetnosti u modernu arhitekturu, dizajn enterijera, nameštaja, kostima i predmeta primenjene umetnosti. Za ljubitelje srednjeg veka Briž je predstavljao pravu poslasticu, s obzirom na to da je svoj materijalni vrhunac doživeo upravo tokom perioda gotike, nakon čega u gradu nije dolazilo do većih arhitektonskih i urbanističkih promena. Za one željne bega od meteža velikih evropskih prestonica, koje je moderna železnica uveliko ispresecala svojim brzim i bučnim mašinama, Briž je predstavljao grad iz bajke, zaboravljen i usnuo u autentičnom ruhu vremena u kojem nikada nisu živeli, ali u koje su žarko želeli da se makar na trenutak vrate.
Drugi razlog fascinacije Brižom bio je belgijski nacionalizam koji je, kao i u većini evropskih zemalja, tokom 19. veka počeo da se budi, razvija i traži potvrde svog identiteta u vizuelnoj kulturi. Kako je ovaj deo Evrope već u 15. veku potpao pod tuđu vlast koje će se osloboditi tek 1830. godine, Belgija dobija nezavisnost nakon više vekova potčinjenosti, što uslovljava potrebu da se njen nacionalni duh jasno definiše i glasno izrazi. Poput mnogih mladih nacija formiranih u ovom periodu, i Belgija je tragala za primerima svoje slavne prošlosti koji bi joj mogli poslužiti kao temelj na kojem će izgraditi postulate nacionalnog identiteta. Pronašla ih je upravo u srednjem veku, dobu kada je predstavljala trgovačku i ekonomsku silu severa Evrope i kada su u Brižu radili njene najbolje zanatlije i umetnici. Ponovo je grad Briž, kao centar negdašnje slave i moći, zasluženo došao u centar pažnje.
Nasuprot progresivnom i ubrzanom napretku velikih prestonica Evrope, nostalgična zaustavljenost Briža u prošlosti činila je grad idealom neprolaznih vrednosti i draguljem koji je modernog čoveka podsećao na zlatno doba nekog drugačijeg života, mirnog i ispunjenog duhovnim vrednostima. Kao takvog predstavio ga je i Žorž Rodenbah u romanu Briž, mrtvi grad koji je objavljen 1892. godine, a u kojem pisac razvija motiv zvan „pejzaž duše”, upotrebjavajući ga za opise grada. U pejzažima, tj. prizorima ovog grada Rodenbah je prepoznavao stanja sopstvene duše – melanholiju, napuštenost, tugu i blizinu smrti. Njegov roman učinio je Briž mestom hodočašća mladih umetnika, a kao grad koji je zamrzao epohu srednjeg veka prikazaće ga i drugi pesnici i pisci: Rajner Marija Rilke, Žorž Šarl Uismans, Štefan Cvajg, Stefan Malarme, Dante Gabrijel Roseti… Sa književnih krugova uticaj Rodenbahovog simbolističkog romana prelio se i na svet vizuelnih umetnosti.
Crtež naslovne strane prvog izdanja romana delo je belgijskog slikara Fernanda Knopfa. Knopf i Rodenbah upoznali su se posredstvom Fernandovog brata Žorža Knopfa, takođe pisca, koji je Fernanda uveo u krugove intelektualaca okupljenih oko časopisa Mlada Belgija, kojima je i Rodenbah pripadao. Na naslovnoj strani romana Fernand Knopf će naslikati centralnu temu – mrtvu suprugu glavnog junaka koju on poistovećuje sa umrtvljenošću grada. Vizuelnim elementima slikar je napravio paralele između njenog plutajućeg tela i jednog od najprepoznatljivijih gradskih mostova u pozadini.
Uz prvo izdanje ovog romana, osim Knopfove ilustracije, štampane su i fotografije pojedinih prizora grada. Desetak godina kasnije, početkom 20. veka, slikar će naslikati većinu ovih predela usled čega nastaju njegova Sećanja na Briž, Sećanja na Flandriju. Kanal i Kanal 1904. i 1905. godine. Moguće je da Knopfa na stvaranje ovih dela podstakla i scenografija za nemačku predstavu rađenu po motivima romana, čiji je dizajn bio poveren njemu.
Sličnu naslovnu stranu Knopf će uraditi i za zbirku pesama Moje srce plače za prošlim danima, belgijskog simbolističkog pesnika Gregorija le Roja. Ovog puta ispred predstave mosta Knopf će nacrtati mladu ženu koja ljubi svoj odraz u ogledalu. Zanimljivo je to da se ovakav motiv ne pojavljuje ni u jednoj Le Rojevoj već upravo u Rodenbahovoj pesmi zvanoj Tišina.
Jedan od prvih Knopfovih predstava Briža kao mrtvog grada pada u 1889. godinu, tri godine pre nego što će roman zajedno sa ilustracijom izaći iz štamparske prese. U pozadini slike nazvane Žoržu Rodenbahu. Mrtvi grad vidi se tipičan prizor Briža: kanal, kuće i poznati zvonik crkve. U prvom planu slikar je prikazao nagu mladu ženu koja sa interesovanjem, ali i žaljenjem, posmatra krunu. Ova predstava odgovora jednom od Rodenbahovih eseja u kojem je govorio da su gradovi nalik ženama – imaju svoje detinjstvo, sazrevanje i starenje, a Briž je uporedio sa svrgnutom kraljicom, nekada moćnom vladarkom, danas osiromašenom i zaboravljenom.
Još jedan simbolistički slikar, francuz Lusijen Levi-Durme, bio je inspirisan ovim mrtvim gradom čije je prizore često ponavljao na svojim platnima. Godine 1896. on je naslikao danas najpoznatiji portret Žorža Rodenbaha koji je u mnogim modernim izdanjima knjige smenio Knopfovu ilustraciju na naslovnoj strani. Početkom 20. veka Levi-Durme je, inspirisan romanom, slikao vinjete grada zvane Mali noćni prizori Briža.
Briž se, kao sporedni junak, pojavljuje i na Knopfovoj slici Tajna refleksija, nastaloj 1902, koju čine dva dela: gornji, nazvan Tajna, predstavlja ženu u nekoj vrsti neme komunikacije sa maskom na zidu, dok je donji, Refleksija, slika kuća koje se ogledaju u vodi kanala.
Ipak, najpoznatije delo ovog belgijskog simboliste koje govori o rasprostranjenosti koncepta Briža kao mrtvog grada je slika Napušteni grad nastala 1904. godine. Na slici vidimo trg Hansa Memlinga, srednjovekovnog slikara, potpuno pust i utonuo u mrtvilo i tišinu. Iako se Briž ne nalazi na obali mora, Knopf more dovodi do ovog gradskog trga, te u pozadini vidimo vodu koja ili nadolazi ili se povlači. Neko vreme verovalo se da je slikar želeo da predstavi grad koji tone u tišinu nadolazećih talasa, međutim, upravo analizom tekstova Žorža Rodenbaha pojavilo se i drugo mišljenje po kojem je Briž oteran u smrt, ne dolaskom vode, već njenim napuštanjem ovog grada. Naime, pomenuli smo da su problemi sa kanalom Zvin odsekli stanovništvo Briža od mora i trgovačkih puteva što je i uzrokovalo njegovu preranu „smrt”. U svom romanu Rodenbah je povlačenje mora opisao kao njegovu izdaju grada: „Briž je grad iz kojeg se more, poput velike sreće, povuklo”. Drugom prilikom pomenuo je da je more, jednog dana 1475. godine, prosto odustalo od Briža, što je dovelo smrt u napušteni grad. Knopf, koji se družio i sarađivao sa Rodenbahom, verovatno je bio upoznat sa ovakvim mislima i idejama pisca, te ih je na svojoj slici upotrebio prikazujući smrt grada kao posledicu napuštanja mora.
Ako pažljivo pogledate ovu sliku, primetićete detalje koji nam na prvi pogled ostaju skriveni. Očigledno je da je Knopf napušteni grad prikazao potpuno pustim, bez ijedne ljudske figure, ali, ako se zagledate u mesto na kojem bi trebalo da se nalazi spomenik Hansu Memlingu, videćete da je od njega ostao samo postament – umirući grad napustila je čak i skulptura. Takođe, još manje primetno ali veoma često na Knopfovim slikama Briža je to da vrata kuća nemaju kvake. Na slici Napušteni grad to je lako uočljivo pošto se pred posmatračevim okom nalaze dve građevine čija vrata bez kvaka čine centralni deo slike. Razlog ove neobičnosti ponovo možemo potražiti u Rodenbahovim rečima. Pisac kaže da u Brižu „osećaj smrti dolazi od zatvorenih kuća, sa prozorima nalik očima zamućenim usled samrtničkih muka”.
Briž je za Fernanda Knopfa bio grad ne samo belgijske, već i njegove lične istorije, s obzirom na to da je u njemu rođen i odrastao. Briž je bio grad njegovog detinjstva u koji je kasnije dugo godina odbijao da se vrati, ne želeći da se razočara ako ga ugleda izmenjenog pod naletima neumitne modernizacije života. Pričalo se da je slikar 1906. godine ipak posetio Briž, ali da je naredio kočijašu, koji ga je vozio od stanice do željene lokacije, da zamrači kočiju kako ne bi video ni jednu ulicu kojom su prolazili.
Još jedno Konpfovo monumentalno delo posvećeno ovom gradu nastalo je 1905. godine. U pitanju je danas izgubljen triptih Prošlogodišnji Briž. Prva, leva stranica triptiha nazvana je Kanal i predstavlja jedan od tipičnih Knopfovih prizora vode kanala u kojima se ogledaju fasade srednjovekovnog jezgra grada. Središnji panel nazvan je Prošla godina, a na njemu je slikar predstavio alegoriju grada u vidu devojke prekrivene bogatim, teškim ogrtačem izvezenim zlatom dok se u pozadini vide znamenitosti i sveta mesta grada koja aludiraju na slavnu srednjovekovnu istoriju. Treći deo triptiha, slika na desnoj strani, prikazuje grob Marije Burgundijske u Bogorodičinoj crkvi, jedno od najpoznatijih i najčešće posećivanih mesta u gradu, i zaokužuje metaforičnu poruku triptiha kojim se Prošlogodišnji Briž poistovećuje sa grobnicom minulih vremena.
februar, 2021.
