Postoji mnoštvo sjajnih fotografija naše prestonice iz različitih perioda istorije. Ono što nije tako sjajno je to što ima dosta fotografija čiji su nam autori ostali nepoznati, ali i to što šira javnost uglavnom nije dovoljno upoznata sa radovima srpskih fotografa koji su, naravno, stvarali i u drugim krajevima zemlje, ali i šire. Počev od pionira srpske fotografije već od druge polovine 19. veka, preko profesionalnih i amaterskih fotografa 20. veka, do danas kada svako od nas svojim mobilnim telefonom može da ovekoveči trenutke, lica i događaje u Beogradu, ova ogromna, ali razbacana i tajnovita zbirka svih nas i dalje raste.
Anastas Jovanović, Beogradsko čitalište, 1865.
Sve u srpskoj fotografiji počinje sa Anastasom Jovanovićem, jednim od začetnika fotografije u Srba (dugo se smatrao pionirom srpske fotografije, ali neki poznavaoci zastupaju mišljenje da je reč o Dimitriju Novakoviću kada se dodeljuje ova titula). Pored ovog, tada krajnje savremenog zanimanja, Jovanović je bio i litograf, dvoroupravitelj kneza Mihaila, prijatelj dinastije Obrenović i otac čuvenog arhitekte Konstantina Jovanovića, istoričarke književnosti i prevodioca Katarine Jovanović, kao i Jovana Jovanovića. Njegovo stvaralaštvo prožeto je uglavnom portretima znamenitih ličnosti njegovog doba, ali tu su i autoportret i fotografije panorama grada, kao i monumentalnih beogradskih i bečkih zdanja. Na ovoj njegovoj fotografiji sa leve strane vidimo Beogradsko čitalište, ali i ogradu Saborne crkve, kao i Ičkovu kuću i hotel Staro zdanje (Kod Jelena) sa desne strane, građevine koje više ne postoje, a nalazile su se u nizu do Kafane ? u današnjoj Ulici kralja Petra u Beogradu.
Milan Jovanović, Svečana povorka sa krunisanja kralja Petra I Karađorđevića u Knez Mihailovoj ulici u Beogradu, 1904.
Čuveni gradski fotograf, koji je stekao i status dvorskog fotografa i to u obe dinastije, Milan Jovanović, bio je sin fotografa Stevana Jovanovića i brat još čuvenijeg Paje Jovanovića. Milanovo stvaralaštvo obeležilo je ogroman broj portreta uglednih građana, akademika, trgovaca, glumaca, ali i članova kraljevskih porodica Obrenović i Karađorđević. Njegov atelje nalazio se u zdanju podignutom u stilu secesije baš za tu namenu, po projektu arhitekte Milana Antonovića 1903. godine (još uvek postojeća zgrada na Terazijama u kojoj se najpre nalazio bioskop Koloseum, a potom i Zvezda). Jovanović je ovom fotografijom zabeležio efemerni spektakl organizovan na ulicama Beograda povodom istorijskog krunisanja kralja Petra I Karađorđevića.
Marko Stojanović, Prvi tramvaji, 1900-1910.
Jedan od fotografa amatera koji je svojim objektivom ovekovečio ljude i ulice Beograda na prelazu iz 19. u 20. vek bio je Marko Stojanović, advokat i viceguverner Narodne banke. Njegova kuća se još uvek nalazi na kraju Knez Mihailove ulice (tačnije vodi se na Parisku ulicu) i u njoj je danas smešten Fakultet likovnih umetnosti. Arhitekta ovog zdanja bio je gorepomenuti Konstantin Jovanović, a upravo se on, pored njegovog oca i nekih drugih umetnika i značajnih građana tadašnjeg Beograda, našao i na Stojanovićevim fotografijama. Njegova fotografija otvorenih tramvajskih kola pokazuje prvu tramvajsku liniju u Beogradu koja je saobraćala na relaciji Slavija–Kalemegdan.
Rista Marjanović, Kraljev dvor u Beogradu bombardovan juna 1915, 1915.
Poznat prvenstveno kao ratni fotograf, Rista Marjanović bio je prvi srpski fotoreporter. Snimio je fotografije sa fronta u Prvom balkanskom i Prvom svetskom ratu, a fotografisao je i za vreme okupacije Beograda u Drugom svetskom ratu. Njegove fotografije poput onih koje nose naziv Vezirov most i Izgubljen predstavljaju neke od ikoničnih fotografija Velikog rata. Fotografija koju vidimo prikazuje Kraljev dvor koji je bio bombardovan 1915, a potom i 1941. godine.
Jeremija Stanojević, Pozorišni trg, oko 1930.
Pukovnik Jeremija Stanojević bio je veoma obrazovana i načitana ličnost, zanimljivog porekla i još zanimljivijeg života. Najpre kao ljubitelj i student istorije, Jeremija se interesovao i za istoriju Beograda, njegove stare planove, fotografije i razglednice, te je odlučio da u periodu između 1929. i 1932. godine sistematski fotografiše ulice Beograda. Na ovoj fotografiji vidimo današnji Trg Republike (nekadašnji Pozorišni trg) sa dominantnom palatom Jugoslovenske banke i prvobitnom zgradom Kolarčeve zadužbine (srušene u Drugom svetskom ratu). Uočljiva reklama sa natpisom Šonda sa desne strane nije tu zbog scenaristkinje i producentkinje Šonde Rajms (čijeg je kapitalnog dela Uvod u anatomiju autorka ovog teksta najveći fan), već je u pitanju prezime Šonda, porodice osnivača i vlasnika prve fabrike čokolade u Beogradu (čiji je autorka ovog teksta takođe najveći fan).
Aleksandar Simić, Benzinska pumpa u Beogradu, 1930.
Kultna fotografija Aleksandra Simića, fotoreportera i novinara. Kao novinski fotograf prvenstveno se bavio aktuelnim događajima, ali je fotografisao i ulične scene, arhitekturu starog Beograda i njegove stanovnike. Dok ovaj čika sa fotografije 1930. godine toči litar benzina za 8 dinara, Dom Narodne skupštine još uvek nije u potpunosti izgrađen.
Svetozar Grdijan, Pijaca na Zelenom vencu, oko 1930.
Simićev savremenik, takođe fotoreporter i hroničar vremena, Svetozar Grdijan, ostavio je značajan broj fotografija međuratnog Beograda sa motivima svakodnevnog života, gradske arhitekture i ulica. Ova, praktično žanr-scena, pokazuje jedan pijačni dan na Zelenom vencu.
Vladimir Benčić, Ratna zverstva, 1941.
Još jedan fotoreporter koji je u periodu od 1920. do 1950. godine bio jedan od najistaknutijih beogradskih ateljejskih fotografa, čije su mnoge fotografije služile kao predložak za razglednice. Godine 1941, Benčić je svojim fotoaparatom zabeležio stanje građevina i beogradskih ulica nakon bombardovanja, ali jedna od njegovih najstrašnijih i najupečatljivijih fotografija je ova koja predstavlja vešanje ustanika na Terazijama.
Branibor Debeljković, Pod mostom, oko 1965.
Branibor Debeljković je bio fotograf čiji je dug opus prešao put od amaterske, preko profesionalne, do umetničke fotografije. Bavio se pedagoškim radom, istraživanjem i istorijom ovog medija. Brojne su njegove fotografije koje na poetičan način dočaravaju Beograd kroz istoriju, a koje danas posmatramo sa nostalgijom. Ova gotovo filmska scena ispod Brankovog mosta samo je jedna u nizu njegovih fotografija koje na jedinstven način ilustruju šarm Beograda.
Tomislav Peternek, Nebeski jahači na Železničkoj stanici, 1971.
Fotograf koji je uz Debeljkovića doprineo srpskoj umetničkoj fotografiji, ali se bavio i primenjenom, reklamnom, modnom i podvodnom. Ova fantastična fotografija Tomislava Peterneka svedena samo na dva motiva – radnike i građevinu, podseća na kultnu fotografiju njujorških radnika na vrhu oblakodera iz 1930-ih godina, ali natpis na zgradi Železničke stanice jasno ukazuje na grad koji grade ovi radnici.
piše: Ana Samardžić
maj, 2017.
