piše: Ana Samardžić
Grčka reč apokalipsa (Ἀποκάλυψις) u bukvalnom prevodu znači podizanje vela ili otkrivanje. U hrišćanskoj tradiciji vezuje se za Sveto pismo, Novi zavet i Knjigu otkrovenja, poznatu i kao Otkrivenje svetoga Jovana bogoslova. U njoj se, između ostalog, govori o drugom Hristovom dolasku i njegovom suđenju pravednicima i grešnicima. Sve je to, veruje se, Jovan bogoslov zapisao kada mu se javio Hrist i otkrio buduće događaje. Teška vremena, strah od nepoznatog, prirodne katastrofe, ali i one koje je izazivao čovek, u prošlosti su, očima hrišćana, viđeni kao najava Hristovog dolaska, bitka kod Armagedona, pa čak i kao smak sveta i propast čovečanstva. Otuda reč „apokalipsa” danas uglavnom oznavača upravo taj konačni kraj, mada se i reč armagedon koristi za isti pojam u kolokvijalnom govoru. I u drugim kulturama sveta, ratovi, bolesti, neprimereni načini života, a danas zagađenje planete, klimatske promene i razne distopije i antiutopije podsticale su ljude (a ponekad to čine i danas) na razmišljanje o smaku sveta. Te su se ideje prenosile na papir, slikarska i filmska platna. Planeta je preživela sve te katastrofe, ali uvek se postavlja pitanje da li je čovečanstvo iz njih išta naučilo.
Hijeronim Boš, Strašni sud, nakon 1482.
Bošov triptih (slika iz tri dela) nastao je nakon 1482. godine i predstavlja Strašni sud. Strašni sud prikazuje drugi Hristov dolazak, odnosno spasenje ili kaznu svih živih i umrlih do tog trenutka i kao scena se prikazuje i u zapadnoj i u istočno-hrišćanskoj ikonografiji. Boš, specifičan po svojim fantastičnim figurama, u središnji deo smestio je Hrista okruženog apostolima i anđelima u vrh kompozicije, dok više od dve trećine slike zauzimaju grešnici i kažnjavanje njihovih nedela. Bizarne i opskurne figure nastavljaju se i na desnom panelu (sa Hrisotve leve strane) gde odlaze duše grešnih, dok je sa njegove desne strane (na levom panelu), prikazan rajski vrt sa tri epizode sa Adamom i Evom: stvaranje Eve od Adamovog rebra, kušanje Eve i proterivanje Adama i Eve iz Raja.
Albreht Direr, Četiri jahača apokalipse, 1498.
Čuvena Direrova grafika pripada seriji drvoreza na temu Otkrovenja. Direr je ilustrovao ono što je u Knjizi otkrovenja i opisano, sa izvanrednim osećajem za dramu, ali i vidnim umećem u ovoj veoma zahtevnoj tehnici. Četiri jahača apokalipse su, prema Otkrovenju (6: 1–8): jahač sa strelom na belom konju, koji je često prikazan sa krunom od venca i koji ima više tumačenja (Osvajanje, Carstvo, Rat, ali najčešće neka zarazna bolest), potom jahač sa mačem na riđem konju koji simboliše Rat, a prate ga jahač sa terazijama u ruci na crnom konju koji predstavlja Glad i jahač na bledom konju koji nosi ime Smrt. Pošto je u pitanju grafika, boje konja se ne razaznaju, ali se prema instrumentima koje jahači nose, vidi da je Direr, pošavši od prednjeg plana ka pozadini, predstavio redom Smrt, Glad, Rat i Kugu (Epidemiju).
Mikelanđelo Buonaroti, Strašni sud, 1536–1541.
Mikelanđelova freska na oltarskom zidu Sikstinske kapele u Vatikanu verovatno je postala sinonim za Strašni sud. Nastala u periodu između 1536. i 1541. godine, sadrži preko tri stotine figura, mahom muškaraca i anđela, koji su prvobitno svi predstavljeni nagi, ali pod intervencijom pape Pavla III većina njih je naknadno prekrivena tkaninom. Ikonografski, Mikelanđelo je primenio standardne obrasce – u središtu kompozicije je Hrist, do njega Bogorodica, a okolo mnoštvo apostola i svetitelja, dok se pri dnu sa leve strane kompozicije nalaze pravedne duše koje anđeli i druge figure sa oblaka podižu na nebesa, a sa desne strane grešne duše koje odlaze u pakao. Međutim, umetnik je pozajmio neke motive iz klasične antike i od Dantea, a i tela predstavljenih je stilski obradio kao antičke figure, zbog čega je bio i kritikovan. Smatra se da je na odranoj koži Svetog Vartolomeja, svetitelja prikazanog desno od Hristovih nogu, Mikelanđelo predstavio svoj lik.
Longin, Strašni sud, Studenica, 1568.
Na istočnom zidu priprate, zograf Longin je prilikom obnove slikarstva Bogorodičine crkve manastira Studenice 1568. godine, naslikao Strašni sud. Znatno svedena, ova scena pri vrhu zida prikazuje Hrista u mandorli, okruženog arhanđelima, a pored njih su i Bogorodica i Jovan Preteča koji se mole da Hrist bude milostiv (dosta oštećene dve figure). Ispod Hristovih nogu ističe ognjena reka koja odnosi grešne duše. Sa Hristove desne strane predstavljaju se pravednici, a sa leve grešnici, te tako i ovde tok reke skreće ulevo (u desno kada gledate kompoziciju) i u nju anđeli odguravaju grešne koje čeka „muka večna” kao što piše na natpisu. Sa suprotne strane reke, karakterističan za istočno-hrišćansku ikonografiju, stoji ugotovljeni ili priugotovljeni presto (grčki: hetimasija) koji čeka na Hrista. Na njemu je položeno oruđe kojim je Hrist mučen, a presto čuvaju arhanđeli Mihailo i Gavrilo, dok se ispred njega nalaze Adam i Eva. Na suprotnom, zapadnom zidu prikazani su anđeli koji razvijaju nebeski svod i grupe pravednika – svete žene, monasi i arhijereji.
Džon Martin, Veliki dan njegovog gneva, 1851-1853.
Apokalipsa je bila velika inspiracija engleskom romantičaru Džonu Martinu. Pored svih mitoloških i biblijskih scena, on je slikao i značajne istorijske događaje prouzrokovane prirodnim katastrofama. Na njegovim slikama dominirala je priroda – pomračeno nebo, razjareno more, bukteći požari i druge stihije, dok je čovek predstavljan kao minijaturna figura, čime je umetnik simbolično potcrtavao ljudsku nemoć. Slika Veliki dan njegovog gneva, poznata i kao Kraj sveta je takođe deo triptiha Strašni sud koji čine tri ulja na platnu: Ravnice raja, Strašni sud i ova slika. Na njoj je prikazana kulminacija oluje, zemljotresa i vulkanske erupcije, a grupe ljudi se survavaju u beskonačni mračni ambis. Slika se čuva u Tejt Britaniji u Londonu.
Viktor Mihajlovič Vasnjecov, Četiri jahača apokalipse, 1887.
Ruski romantičar, slikar istorijskog žanra, srednjovekovnih legendi i bajki, Viktor Vasnjecov, u simbolističkom duhu predstavio je četiri jahača apokalipse. S desna na levo, redom kao i u Otkrovenju, predstavljene su personifikacije: Kuga sa strelom na belom, Rat sa mačem na riđem, Glad sa terazijama na crnom i Smrt sa kosom na bledom i ispijenom konju. Jahači se na konjima spuštaju na zemlju na kojoj se u tami pri užarenom, crvenom mesecu, odvija bitka, ruše zidine i umire, dok su iza njih, na nebu, prikazani anđeli oko segmenta otvorenog neba na vrhu kompozicije u čijem središtu se nalazi jagnje sa knjigom sa sedam pečata kao simbol Hrista.
Maksimilijan Pirner, Kraj svega (Finis), 1887.
Češki slikar, pripadnik bečke secesije, simbolističkog i mističkog izraza, inspirisan smrću, klasičnim mitološkim i makabrističkim temama, naslikao je jednu kompoziciju izuzetno pesimističnog naziva: Kraj svega ili Kraj svih stvari, poznatu i kao Finis. Smak sveta predstavio je klasičnim personifikacijama u vidu umirućih ženskih figura na koje je Meduza pustila svoje zmije. Meduzu prati personifikacija Smrti u vidu skeleta sa kosom, usmerena ka personifikaciji Umetnosti, a možda i samog Života.
Adolf Hiremi Hiršl, Ahasfer na kraju sveta, 1888.
Mađarski simbolistički slikar, Hiršl, predstavlja Ahasfera, lutajućeg Jevrejina, na kraju sveta. Prema legendi, Ahasfera je kao večitog Judu, Bog prokleo da ne može da umre, već da večno luta jer se podsmevao Hristu prilikom raspeća i kao takav je bio svedok kraja sveta. Na vrlo mračnoj i naizgled potpuno savremenoj, ali ipak simbolističkoj slici, Ahasfer je predstavljen kao pogureni starac sa dugom sedom bradom (koji inače neodoljivo podseća na Džafara prerušenog u starca iz Diznijevog Aladina) u polarnoj divljini na kraju sveta. Prikazan između anđela nade i Smrti, on nailazi na umrlu žensku figuru oko koje zloćudno kruže vrane. Njeno promrzlo telo je personifikacija mrtvog čovečanstva. Smrt je bila jedna od najučestalijih tema u Hiršlovom opusu, o kome smo govorili i u jednom od prethodnih brojeva.
Ludvig Mejdner, Apokaliptični grad (Apokaliptični pejzaž), 1913.
Mejdner, nemački slikar ekspresionizma, bio je poznat po svojim apokaliptičnim pejzažima nastalim u doba Prvog svetskog rata, ali pre ikakvih ratnih razaranja, što se često navodi kao zanimljivost. Njegovi apokaliptični pejzaži nisu apstraktni, religiozni ili spiritualni po značenju, već predstavljaju realnu, urbanu sredinu iako su po formi gotovo apstraktni, izlomljenih oblika i ekspresivnih boja koje na ovoj slici iz 1913. godine (koja se čuva u Vestfalskom muzeju umetnosti i kulturne istorije u Minsteru) vidimo i u vidu vatrometa. Grad je prikazan u noći, kao dinamičan, ali bez ljudi, te deluje kao da umetnik predoseća da će se nešto desiti.
Majkl Kerbou, Dolina tuge, pre 2015.
Zabrinutost savremenog čoveka za opstanak planete, drastične klimatske promene, zagađenja izazvana industrijom i saobraćajem, sve učestalije pandemije, dospela je i do glavnih motiva pojedinih umetnika. Jedan od njih je Majkl Kerbou, koji, kako sam kaže, stvara umetnost koja istražuje naš odnos prema okruženju i upozorava na moguće posledice. Na njegovim slikama čest motiv je znak sa natpisom „Više” (engl. More) umesto imena brenda, ali sa prepoznatljivim dizajnom, kao kritika konzumerizma i simbol nepotrebnih stvari koje se gomilaju. Takva je i slika Dolina tuge, koju je umetnik naslikao kao kritiku kapitalizma, a reinterpretirajući osunčani i egzotični pejzaž Dolina Svetog Tomasa, Jamajka Frederika Edvina Čerča iz 1867. godine. Na slici se pored prepunog auto-puta pružaju nepregledna brda otpada koji, iako obasjan suncem, zagađuje okolinu. Svojim delima ovaj umetnik ukazuje na realne ekološke probleme, ne bi li probudio svest posmatrača, ali i potrošača.
arpil, 2020.
