Seks nije tabu tema. Opera Le Grand Macabre Đerđa Ligetija

piše: Jelena Krulj

Operski žanr se, od svog nastanka kroz ideju o obnovi grčke tragedije tokom renesanse, preko koncipiranja opere kao „institucije građanskog društva… besfunkcionalne i bezinteresne” kategorije, Vagnerovog pokušaja spasavanja od romantičarske „propasti”, u potpunosti preobrazio tokom postmoderne epohe – opera je postala „scenski medijski spektakl”. Prema rečima Miška Šuvakovića, postmoderna opera je „igra sa prividima smrti, reforme i neočekivanog razvoja opere kao intermedijske umetnosti u okviru koje se relativizuju odnosi margine (popularne umetnosti sadašnjosti) i centra (visoke umetnosti prošlosti)”. Postmodernistička operska ostvarenja nastaju u vremenu velikih političkih, ideoloških i društvenih promena, zbog čega je izmenjen način izražavanja, uzrokovan željom za ukazivanjem na aktuelnosti, uz kritički odnos prema njima.

Tokom šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka svetom je odjeknula seksualna revolucija, donevši novine u sagledavanju društva u celini, a umetnicima mogućnost za stvaranje bez cenzura. Jedno od dela koje odgovara na aktuelna društvena događanja je „anti – antiopera” Le Grand Macabre mađarskog kompozitora jevrejskog porekla, Đerđa Ligetija. Prema broju izvođenja, ovo je jedna od najuspešnijih postmodernističkih opera napisanih tokom druge polovine 20. veka. Komponovana je u periodu između 1974. i 1977. godine (premijera: Stokholm, Kraljevska akademija, 1978), autori libreta su Mihael Meške i sam kompozitor, a na osnovu dela belgijskog pisca Mišela de Gelderodea Ballade du Grand Macabre (nadrealan prikaz apokalipse), inspirisanog platnima Pitera Brojgela Starijeg.

Neobični akteri dešavanja, koji podsećaju na lutke ili likove iz stripa, žive u zemlji Brojgelland, „u kojoj caruju strasti i loše vođena politika”. Glavni akteri dešavanja, Amando i Amanda (prvobitno nazvani Spermando i Klitorija) su „neobičan”, više seksualni nego ljubavni par, koji tokom trajanja cele opere učestvuje u seksualnom činu, bez obzira na zbivanja u njihovom okruženju. Nasuprot očekivanom strahu od smrti, ovaj par oseća zadovoljstvo zbog konačne mogućnosti da iskaže svoje nagone bez ikakve osude. Uživanje u seksualnom činu u Ligetijevoj operi se javlja kao pokazatelj potpune otuđenosti učesnika od sveta, njihovo jedino zadovoljstvo postaje realizacija nagona. Muzički predstavljajući dešavanje, autor obe uloge poverava ženskim glasovima – mecosopranu i sopranu, kojima je interpretirano njihovo seksualno zadovoljstvo, oni nastupaju uglavnom zajedno, kao što se i njihova tela „prožimaju” tokom cele opere. Pored ovog mladog para, na sceni je i par starijih ljudi, sličnih prema svojim izopačenostima – Astradamors (bas) i Meskalina (mecosopran). Dok je žena nimfomanka sa izraženim sadomazohističkim preferencijama u ulozi dominantnog, muškarac je isfeminiziran, stalno u podređenoj poziciji i težnji da zadovolji želje svoje zahtevne partnerke. Interesantno je da njihova imena aludiraju na postojeće istorijske ličnost – Meskalina je bila treća žena rimskog cara Klaudija (poznata po svojoj razvratnosti), a Astradamors je novi Nostradamus. Muzički tok opere prati dešavanja – Astradamors, potčinjeni, ispušta kantilenske visoke tonove nazivajući „svoju dragu” umilnim imenima, dok je orkestarski zvuk poveren uglavnom limenim duvačkim instrumentima, čime Ligeti stvara „tragikomičan efekat”. Drugi čin opere je raspevani bure, u okviru kog se prožimaju stari par, Nekrocar, Venera (kojoj Meskalina poverava svoju želju da pronađe muškarca koji će zadovoljiti njene potrebe) i posmatrača – Pita od Bureta, kod koga se ne pojavljuje ni najmanji stid zbog posmatranja seksualnog čina. Pored oštre kritike realizacije seksualnih nagona, kroz operu se prožima i odnos prema političkoj organizaciji izmišljene države Brojgelland. Parodiju u muzičkom toku, Ligeti postiže kombinacijom govornog i pevanog teksta dvojice ministara u razgovoru sa princom Go-Goom, čija kontratenorska deonica ukazuje na nezrelost i nesposobnost za vladanjem.

Nezaintersovanost aktera opere, ili svih nas u prenesenom smislu, dodatno je potcrtana vremenom odigravanja radnje – apokalipsa je nastupila, a ponašanje ostaje neizmenjeno. Kritički odnos prema stanju u društvu Ligeti izražava posežući za postmodernističkim umetničkim sredstvima, poput parodijskog otklona u muzičkom jeziku. Istovremeno pokrećući goruća pitanja u vezi sa seksualnošću i politikom, i danas vrlo aktuelna, Ligeti ukazuje na „seks kao jedinu moguću manifestaciju života”, predlažući ironiju kao moguće savladavanje straha od smrti.

jun, 2020.