Nebo, more, azurno, tirkizno, teget, indigo, ultramarin, lapis lazuli, safir, kobalt, kinesko, han, egipatsko, vizantijsko, kraljevsko, mornarsko, bebi, golubije, šerpa, modro… plavo (kao tvoje oči, dečko). Postoji li boja sa više nijansi koje možete imenovati od te plave, iskonske i jedne od tri osnovne boje? Često opisana kao hladna boja, plava ima različitu simboliku za različite krajeve sveta, ali uglavnom se dovodi u vezu sa beskrajem, spiritualnošću, eteričnošću, dostojanstvom, kontemplacijom i melanholijom. Otuda valjda i naziv za muzički žanr bluz (engl. to feel blue – biti tužan). Tužnjikavi ili ne, ovo su neki od primera umetničkih dela na kojima dominira plava boja.
Nepoznati autor, Nilski konj (Vilijam), 1961–1878. p.n.e.
U antičkoj egipatskoj umetnosti modra i intenzivna nijansa plave, koja se dobijala od poludragog kamena lapisa lazulija otkrivenog u Avganistanu, bila je omiljena, dok se tirkizno plava dovodila u vezu sa vodom, a u vodi, tačnije Nilu, živi jedna neobična životinja. Nilski konj je za Egipćane predstavljao opasnost, te ova figurina od fajansa koja se danas čuva u Metropoliten muzeju u Njujorku nije tako simpatična kao što se to na prvi pogled čini. Tirkizni nilski konj, koji je tridesetih godina 20. veka dobio nadimak Vilijam, pronađen je u grobnici sa tri polomljene noge, jer se verovalo da će na taj način ova životinja štititi pokojnika u zagrobnom životu, ali mu neće nauditi kao što bi to inače učinila. Lotosi i drugo močvarno bilje iscrtani po njemu, ukazuju na životno stanište ovog neobičnog stvora.
Nepoznati autor, Kapija boginje Ištar, 575. p.n.e.
Na istoku je lapis lazuli bio koliko tražen toliko i skupocen, te je često dolazilo do imitacije ove živopisne nijanse plave. Na jednoj od osam vavilonskih kapija, kapiji boginje Ištar, čiju je izgradnju poručio kralj Nabukodonosor II, na dominantno plavoj pozadini uočavamo simbole vrhovnih mesopotamskih božanstava Ištar, Marduka i Hadada. Ištar je bila boginja ljubavi, lepote i plodnosti, a njen simbol je bio lav. Simbol Marduka je bio zmaj sa zmijolikom glavom i repom, i telom lava, a simbol Hadada tur, danas izumrla vrsta (predak govečeta). Glinene pločice od kojih je napravljena kapija ukrašavaju i geometrijski i floralni motivi. Rekonstruisana vavilonska kapija danas se nalazi u Pergamskom muzeju u Berlinu.
Nepoznati autor, Raspeće iz manastira Studenice, 1208/1209.
Čuveno vizantijsko plavo je uglavnom poznato kao svetlija nijansa plave, ali kada se radilo o prikazu noćnog neba u vizantijskom slikarstvu, u pitanju je bila tamnoplava koja je takođe vodila poreklo od lapisa lazulija. Takvo tamno nebo nastupilo je u trenutku Hristovog raspeća koje je iskusni studenički umetnik naslikao na zapadnom zidu naosa Bogorodičine crkve, koristivši znanja stečena u vizantijskom umetničkom svetu, najverovatnije u Grčkoj. Na nebu su prikazane zvezde kao aluzija na Hristovo vaskrsenje, a sa Hristove desne i leve strane personifikacije nove hrišćanske i stare jevrejske crkve. Na nebu, iznad krsta, nalaze se anđeli i proroci, a na kompoziciji su tradicionalno predstavljeni Bogorodica, Jovan Bogoslov i Longin sa pozlaćenim nimbovima, kao i žene koje oplakuju Hrista.
Pjetro Peruđino, Bogorodica sa malim Hristom i anđelima, 1496-1500.
Tokom srednjeg veka i u doba renesanse lapis lazuli se koristio u prahu uz dodatne supstance. Od takve smese nastala je nijansa ultramarin (lat. ultramarinus – preko mora, jer se ova boja uvozila iz Azije pomorskim putem). Za boju su se koristile prirodne supstance sve do 19. veka, kada je ova nijansa dobijena veštačkim putem. Do tada je bila izuzetno skupocena i retka i u pomenutim epohama koristila se u crkvenoj umetnosti kao najsvečanija nijansa, posebno za odeždu Bogorodice i Hrista, kada je simbolisala duhovnost i dostojanstvo. Dešavalo se da se za podlogu koristi znatno dostupniji azurnoplavi mineral bakra, azurit, a da se samo poslednji sloj boji ultramarin plavom. Ova Peruđinova slika je središnji deo triptiha napravljenog za oltar kapele Sv. Arhanđela Mihaila u pavijskoj Čertozi, a danas se čuva u Nacionalnoj galeriji u Londonu.
Nepoznati autor, Ćup sa zmajem, rani 15. vek
Čuvene kineske porcelanske vaze karakteristične su po kobalt plavim ornamentima na beloj podlozi premazanim providnom glazurom. Ova plavo-bela grnčarija poznata nam je danas kao kineska, ali je bila zastupljena na čitavom Dalekom, ali i Bliskom istoku. Ćup sa upečatljivim motivom zmaja koji se danas čuva u Metropoliten muzeju u Njujorku datuje se u period dinastije Ming, a na njemu je natpis Xuan de nian zhi (kineski: napravljeno u Sjuen-d periodu), odnosno početkom 15. veka.
Sedefkar Mehmed Aga, Džamija sultana Ahmeda I (Plava džamija), 1609-1616.
Džamija koju je poručio sultan Ahmed I od graditelja Sedefkara Mehmed Age popularno se naziva Plava džamija zbog plave boje korišćene u dekoraciji gornjih konstruktivnih delova. Islamska umetnost podrazumeva dekoraciju arabeskama, floralnim i geometrijskim motivima. Plava džamija je dekorisana u takozvanom iznik stilu (Iznik je istorijski grad Nikeja). To je stil koji se razvio u ovom centru, prvenstveno poznat u grnčariji i predstavlja kombinaciju otomanskih i kineskih motiva i elemenata. Iako nam je poznat arhitekta džamije, ne znamo ime umetnika zaduženog za unutrašnju dekoraciju. Džamija koja je preuzela pojedine elemente od obližnje Aja Sofije ima pet glavnih, osam bočnih kupola i šest minareta koji su noću osvetljeni plavim svetlima.
Đura Jakšić, Devojka u plavom, 1856.
Koliko boja odeće u nekom trenutku može da ostavi utisak na posmatrača možda danas najbolje znaju Kris de Burg ili Ken Hensli, ali mnogo pre njihovih opevanih devojaka u crvenom i crnom, Đura Jakšić je upoznao i bio očaran devojkom u plavom. Iako je ona na njegovom platnu ostala neimenovana, smatra se da je to ista devojka kojoj je posvetio pesmu Mila. Mila je bila krčmarica i Đurina nesuđena ljubav, o čemu je bilo reči u jednom od prethodnih brojeva. Možda je Milina plava haljina bila simbol sete za našeg slikara zbog neuzvraćene ljubavi.
Pablo Pikaso, Stari gitarista, 1903/1904.
Da je plavo mnogima asocijacija na setu i melanholiju, pokazuje i Pikasova plava faza u kojoj je nastala slika Stari gitarista. Teška situacija u kojoj se španski slikar tada nalazio, kao i gubitak prijatelja, prouzrokovali su u ovom periodu stvaralaštvo ispunjeno tugom, što je pored očiglednih tema i motiva naglašeno plavom paletom. Gotovo monohromatska slika sa izuzetkom braonkasto-oker gitare uvlači nas u platno i izaziva saosećanje sa depresivnim muzičarom iz čijeg instrumenta dopire iskreni bluz.
Iv Klajn, Nike sa Samotrake, 1962.
Umetnik kome je pošlo za rukom da izume svoju nijansu plave bio je Iv Klajn, posleratni francuski umetnik poznat po pravcu Novi realizam i po svojim neobičnim performansima. Njegova nijansa plave je u osnovi bila ultramarin, ali, dodavši joj sintetičku smolu, kao i druge supstance koje je inače koristio za pripremu platna, Klajn je uspeo da takvom obradom što duže zadrži prvobitni pigment ove plave nijanse. Nijansa je po njemu dobila ime Internacionalna Klajn plava (International Klein Blue ili skraćeno IKB) a koristio ju je u mnogim performansima i prilikom farbanja skulptura. Jedna od njih je i Klajnova Nike sa Samotrake.
Grupa autora, Tuga (Sadness), 2015.
Još jedno ostvarenje Piksar studija koje se oslanja na personifikacije, ali ovog puta na ono što je možda najteže iskazati – emocije. Animirani film U mojoj glavi (Inside Out) na zanimljiv način je prikazao osnovna osećanja: Radost, Tugu, Strah, Bes i Gađenje. Tuga (Sadness) je ovde otelotvorena kao jedno malo plavo žensko biće koje živi u glavi jedne devojčice sa svim ostalim drugarima osećanjima. Prikazana stereotipno kao tipični autsajder i praktično emo lik sa srednjoškolskih hodnika sa retro frizurom, naočarima za vid i u beloj rolci, Tuga u ovom simpatičnom filmu pokazuje da je ona ponekad i pozitivno osećanje.
piše: Ana Samardžić
jul, 2018.
