piše: Dražena Todorović
Nebrojeno puta smo pročitali tu čuvenu tvrdnju da je početak 20. veka doneo pravu revoluciju kada je u pitanju kulturni, odnosno umetnički život zapadne Evrope. I zaista, tako je i bilo! Predstavnici epohe romantizma u svim poljima umetnosti proizveli su niz monumentalnih umetničkih ostvarenja, međutim kako Miško Šuvaković u Pojmovniku suvremene umjetnosti zapaža: „…krajem 19. i početkom 20. stoljeća […] umjetnost prikazivanja podvrgnuta je kritici i zamijenjena je: konceptom ekspresije […] i konceptom konstrukcije […] Umjetnost 20. stoljeća obilježena je napetošću i konkurencijom konstruktivističkih i ekspresionističkih tendencija”. Jednostavno rečeno, melahnolični stvaralac romantizma završio je svoj nastup, a na scenu stupa umetnik koji želi da pokaže da umetničko delo ima daleko značajniju funkciju od pukog pobuđivanja emocija.
Svakako, jedan od glavnih gradova svih zbivanja bio je Pariz, umetnički centar u kome su autori poput Pabla Pikasa (Pablo Picasso) i Žorža Braka (Georges Braque), razvijajući slikarska dostignuća Pola Sezana (Paul Cézanne), svojim istraživanjima učestvovali u osnivanju kubizma, jednog od najuticajnijih umetničkih pravaca u narednim decenijama. No, to nije sve. Početkom druge decenije ovog stoleća svoj položaj među pariskim krugovima stvara i utvrđuje francuski pisac, dramaturg i režiser Žan Kokto (Jean Cocteau). Kontroverzna ličnost, koja je, zahvaljujući svom aristokratskom poreklu, imala mogućnost da oko sebe okupi vodeće inovatore iz sveta umetnosti ovog vremena i da na taj način odredi tok kretanja francuske kulture u godinama koje su usledile. Podsećamo vas da se u istom vremenskom periodu (1913) u francuskoj prestonici održava i premijerno izvođenje Posvećenja proleća Igora Stravinskog. Čuveni skandal koji je izazvalo pomenuto ostvarenje samo je još jedan u nizu događaja koji su u godinama neposredno pred Prvi svetski rat najavili promene koje će zauvek izmeniti svet umetnosti.
U vrtlogu svih dešavanja književnost nije ni najmanje zaostajala; pesnici i književnici pružaju svoj doprinos novoj kulturalnoj atmosferi. Francuski umetnik, romanopisac Marsel Prust piše svoje monumentalno, višetomno delo U potrazi za izgubljenim vremenom (1913–1927), koje je zauvek izmenilo prirodu žanra romana. Naravno, neki od vas će se zapitati zašto govorimo o jednom književniku u rubrici Iz ugla muzike. Zato što je Prust u svom kapitalnom ostvarenju izmaštao tzv. kompozitora Venteja i delo Sonata za klavir i violinu u Fis duru, kompoziciju koja je očarala glavnog junaka dela, Čarlsa Svana, ali i koja je u narednim godinama postala svojevrsna zagonetka brojnim misliocima. Ko je pomenuti kompozitor i koje delo je poslužilo Prustu kao inspiracija – jesu neka od pitanja na koja su muzičari pokušali da odgovore.
Naznake ko je tajanstveni kompozitor pružio je već sam pisac, iznoseći u nekoliko pisama i članaka svoje oduševljenje francuskim kompozitorom Sezarom Frankom (César Franck). Savremeni kompozitor Pol Arčbold (Paul Archbold) objašanjava da je Prust izmislio Venteja ne da bi predstavio jednog kompozitora, već niz stvaralaca sa kraja 19. i početka 20. veka. Neka od ostvarenja, za koja navedeni autor pretpostavlja da su okupirala Prustovu maštu, jesu: Sonata za violinu i klavir br. 1 op. 75 Sen Sansa, Sonata za violinu i klavir Sezara Franka, ali i Kloda Debisija (Claude Debussy). Zanimljivo je viđenje violinistkinje i pijanistkinje Marije i Natalije Milštajn (Maria i Nathalia Milstein), koje navode manje poznatog francuskog kompozitora Gabrijela Pjernea (Gebriel Pierné) i njegovu Sonatu za violinu i klavir op. 36 kao delo koje je najverovatnije okupiralo književnikove misli tokom pisanja romana.
No, evo koje tragove nam Prust daje u samom romanu: delo sadrži najmanje dva stava, s obzirom na to da je upravo drugi stav taj koji je zaintrigirao Čarlsa Svana. Pisac takođe napominje da je pojava Ventejeve sonate izazvala snažan utisak „…u jednoj školi vrlo naprednog pravca, ali da je sasvim nepoznata širokoj publici”. Zanimljivo je i da jedan od likova romana ističe da Venteju „preti ludlio”, koje se može zapaziti po nekim pasažima njegove sonate, odnosno „…muzičko delo ne sadrži one logičke odnose čiji poremećaj ukazuje na ludilo”. Na osnovu napisanog, možemo pretpostaviti da je reč o delu koje nastaje u prvoj deceniji 20. veka, imajući u vidu to da je ovo period kada se širom Evrope javljaju novi umetnički pokreti. U delu najverovatnije izostaje tonalni sistem, što iščitavamo iz podatka da kompozicija ne sadrži logičke odnose, a čije se odsustvo u ovom slučaju objašnjava kao posledica kompozitorovog ludila.
I to bi bili svi tragovi koje nam je Prust pružio. Drugi, značajniji opisi sonate, koji bi dodatno osvetlili koji autor se krije iza Ventejevog imena, izostaju. No, na kraju nije ni bitno da li je pisac mislio specifično na jednog ili više kompozitora. Svojevrsna posledica njegovog društvenog statusa jeste to što je Prust od malih nogu bio okružen ljudima iz sveta umetnosti. Piščev čin da u priču uvede kompozitora i njegovo delo izuzetne lepote možemo protumačiti i kao neki vid omaža svim muzičarima sa kojima je imao priliku da se tokom života upozna. Tekst završavamo citatom iz navedenog dela, a koji možda može da nam pokaže koliko je muzika opčinila Marsela Prusta:
„…u jednome trenutku, premda nije mogao jasno da razabere nikakav obris ni da nekako imenuje ono što mu se svidelo, očaran odjednom, uznastojao je da prikupi tu frazu u letu, ili tu harmoniju – ni sam nije znao – koja mu je šire raskrilila dušu […] ta ljubav prema jednoj muzičkoj frazi kao da je čak za trenutak imala nagovestiti u Svana mogućnost nekakvog podmlađenja.”
Marsel Prust, Jedna Svanova ljubav
novembar, 2024.
